Tuvalar (o‘zlarini tыva, soyot va uryaxaylar deb ataydilar), Rossiyadagi turkiy xalq. Tuvining tub xalqi (235,3 ming kishi, 2002). Rossiya Federatsiyasidagi umumiy soni – 243 ming kishi (2002). Shuningdek Mongoliya (25 ming), Shinjon (3 ming)da yashaydilar. Tuvalarning umumiy soni – 270 ming kishi. Tuva tilida so‘zlashadi. Dindorlari — lamachilar.


• Mahmadonalik ― foydasiz, kamgaplik ― zarar emas.
• Izlasang ― topasan, istasang ― erishasan.
• Ertaning moyidan bugunning choyi afzal.
• Dangasalikdan ― maqtanchoqlik, ochko‘zlikdan ― o‘g‘rilik.
• Irodasiz kuch yo‘q, tuzsiz maza yo‘q.
• Toshgan suvda baliq bo‘lmaydi, maqolda yolg‘on bo‘lmaydi.
• Tuya butani yesa echki ajablanarkan, echki qoyaga chiqsa tuya hayratlanarkan.
• Kigiz kengayadi, odam o‘sadi.
• Bugun bir marta bug‘u o‘ldirgan joyda har kuni ov qiladi.
• Tog‘ otni qiynaydi, fe’l-atvor ― odamni.
• Ko‘ngilchanlikni jazolab bo‘lmaydi.
• Orqa tuyoq old tuyoq ortidan boradi.
• Taxtani randalasang ― tekshir, gapirishni boshlasang ― o‘ylab ol.
• Bo‘rini podani asrashga qo‘yma, cho‘michni ochko‘zga berma.
• Haqiqatdan afzal so‘z yo‘q.
• Badguzumonlikdan kasallanadilar, umiddan tuzaladilar.
• Taqlidchi ― aks-sado kabi, tadbirkor ― igna kabi.
• Qorovul xondan battar.
• Baliq boshidan sasiydi, terak o‘zagidan chiriydi.
• It jutdan semiradi, lama kasallikdan.
• Shoshgan sichqon sutda cho‘kadi.
• Inson o‘ladi, jasorati qoladi.
• Rahbar jazo bilan semirmaydi, it ― so‘lak bilan.
• Shamol bo‘lmasa, giyoh ham qimirlamaydi.
• Uquvsizga tong ham tunday.
• Boy kambag‘aldan so‘ramaydi.
• Kasallik kichik bo‘lsa-da, azobga yetaklaydi, olov kichik bo‘lsa-da, yong‘inga olib keladi.
• Yolg‘izlik ― zaiflik, birlik ― kuch.
• Shodlik kunda yig‘lab, qayg‘uli kunda kuladilar.
• Tuya qarib, bo‘taloq o‘sadi.
• Suv burnigacha yetsa, buzoqcha ham suzib yuboradi.
• G‘oz ortidan quvigan qarg‘a oyog‘ini muzlatib qo‘yibdi.
• Tog‘ baland bo‘lsa ham yemiriladi, dengiz chuqur bo‘lsa-da quriydi.
• Yerga go‘ng solsang, hosil beradi.
• Kichkina dangasa katta dangasa bo‘lib ulg‘ayadi.
• Ona sutini ichgan ey do‘stim, nega kibrlanasan?
• Ko‘p yashagan ko‘p ko‘radi.
• Yomon qarindoshdan yaxshi do‘st afzal.
• Sendan oldin yiqilgan do‘sting ustidan kulma.
• Yeyishni boshladingmi ― oxirigacha ye, gapirishni boshladingmi ― oxirigacha gapir.
• Hamma egri ham tuya emas.
• Tog‘ni ko‘rmasdan dalani tashlama, suvni ko‘rmasdan etikni yechma.
• Bitta uchqun ― alanga emas, bitta odam ― xalq emas.
• Uchqundan ― yong‘in, yomg‘irdan ― toshqin.
• Yursang ― omadga erishasan, yurmasang ― o‘zing aybdorsan.
• Olish oson, berish qiyin.
• Ishdan so‘ng ovqat shirin.
• Bo‘rttirish ko‘pikka o‘xshaydi.
• Yaxshi kutib olib, yomon kuzatadilar.
• Xalqning yo‘li keng.
• Bola o‘zi yiqilsa, yig‘lamaydi.
• Keyin o‘sgan shox avval o‘sgan quloqni yirtadi.
• Irmoq qo‘shilib ― daryo bo‘ladi, odam qo‘shilib ― kuch bo‘ladi.
• Qarilik ― shodlik emas.
• Kattalarni hurmat qil, kichiklarni tarbiyala.
• Qari ot yo‘ldan adashmaydi.
• Yomon tildan ehtiyot bo‘l.
• To‘qqa qo‘zichoqning dumbasi ham qattiq.
• Otarga cho‘pon kerak, odamga ― do‘st.
• Ozg‘in ot semiradi, kasal odam tuzaladi.
• Xalqdan o‘rgan, yerdan foydalan.
• Kuchli bo‘lsang ham ko‘kragingni kerma.
• Sigiring sut bermasa ham idishni tayyorlab qo‘y.
• Ota ko‘rmaganini bola ko‘radi.

D.Tojialiyev tarjimalari