Italiyalik faylasuf va ilohiyotchi olim Foma Akvino yaqinida joylashgan Rokkasekka qal’asida dunyoga keldi. Uning otasi graf Landolf Akvinskiy qirol Fridrix II saroyida ritsar bo‘lgan.
Foma Neapol dorilfununining tayyorlov kulliyotida falsafa va mantiq ilmini o‘rgandi. U 17 yoshida Parijga jo‘nadi va uch yil davomida o‘z davrining nihoyatda mashhur olimi Buyuk Albert fon Bolshtedt qo‘lida tahsil oldi.
Foma 1249-1251 yillarda ustozi Buyuk Albertga ergashib, Kyoln shahriga boradi va u yerda talabalarga ilohiyotdan saboq beradi. 1252 yilda esa Parijga qaytadi va Parij dorilfununida yirik ilohiyotchi olim sifatida ish boshlaydi. Oradan ko‘p o‘tmay shogird ustozdan o‘zib ketadi. Foma Buyuk Albertni yo‘lda qoldirib, o‘z ilmi bilan hammani hayratga soldi. Dunyoning turli burchaklaridan ko‘plab nasroniy o‘spirinlar uning huzuriga oqib kela boshlashadi.
O’ta muloyimligi va yuvoshligi uchun Fomaga «Farishta doktor» deb nom berishgan.
Foma 1272 yili Italiyaga jo‘naydi va qadrdon Neapol dorilfununida ilohiyotdan dars bera boshlaydi. Shunisi hayratlanarliki, bu ilohiyotchi olimning ilmiy asarlari lug‘ati qariyb 13 000 000 atamadan iborat. Bu raqamning salmog‘ini anglab yetishingiz uchun mana bu dalillarga diqqat qiling:
— rus tili ilmgohining ma’lumotlariga qaraganda, rus tilida jami 440 000 ta so‘z mavjud;
— sermahsul ijodkor A.S. Pushkinning asarlarida jami 60 000 ta so‘z ishlatilgan.
Fomaning quyidagi asarlari bizgacha yetib kelgan:
«Tafakkurning yaxlitligi xususida ibn Rushdga qarshi mulohazalar».
«Olamning manguligi haqida vaysaqilarga qarshi mulohazalar».
«Mo‘‘jizalar xususida».
«Ollohning qudrati xususida».
«Farishtalar xususida».
«Iblislar xususida».
«Tabiatning sirli ishlari xususida».
«Arastuning «Metafizika» kitobiga sharh» va hokazo.
Foma 1274 yilning bahorida vafot etdi.


* * *
Shunday odamlar borki, ularni Olloh ham rad etadi.

* * *
Ruh haqida mushohada yuritish uchun jism haqida fikrlayman. Jism mushohadasi orqali alohida bir xilqat haqida o‘ylayman. Xilqat fikridan maqsad esa Ollohning zikridir.

* * *
Tafakkur yordamida anglash mumkin bo‘lgan Olloh haqidagi haqiqatlarni bilish uchun avvaldanoq ko‘plab ilm sirlaridan xabardor bo‘lish juda muhimdir. Zero, falsafa ilmiga doir barcha izlanishlar o‘z oldiga Ollohni anglashni maqsad qilib qo‘ygan.

* * *
Ilohiy haqiqat boshqa har qanday haqiqatning mezonidir... Har qanday asosli haqiqat Tangri haqiqati bilan o‘lchanmog‘i zarur.

* * *
Ollohning mavjudligini besh yo‘l bilan isbotlash mumkin.
1. Birinchi va aniq yo‘l — harakat tushunchasi bilan belgilanadi. Modomiki, biror jism harakatlanar ekan, uni boshqa bir jism harakatga keltiradi. Bunday harakat zanjirining nihoyasi yo‘q deguvchilar yanglishadilar. Bu zanjirning intihosi bor. Aks holda harakatni birinchi bo‘lib boshlab berguvchining o‘zi ham va tabiiyki, boshqa hech qanday harakatlantiruvchi kuchlar ham bo‘lmasdi. Shu bois o‘zi harakatsiz qoluvchi va boshqa narsalarni harakatga keltiruvchi kuch sari intilmoq zarur. Bu kuch — Olloh.
2. Ikkinchi yo‘l sabab tushunchasi bilan izohlanadi. Bir narsa ikkinchi bir narsaga sabab bo‘ladi. Bu sabablar zanjirini keltirib chiqaruvchi birinchi sababkorni hammamiz Olloh deb ataymiz.
3. Uchinchi yo‘l imkoniyat va zaruriyat tushunchalari bilan bog‘liqdir. Umumning fikricha, barcha narsalarning zaruriyati sababini o‘zida jo etgan ham Ollohdir.
4. To‘rtinchi yo‘l narsalarning turli darajada ekanligi bilan belgilanadi. Masalan, barcha narsalar ko‘proq yoki kamroq darajada mukammalligi, asosli va samaraliligi bilan bir-biridan farqlanadi. Boshqa munosabatlarda ham shunday holatga duch kelamiz. Biror sifatni o‘zida ziyoda etgan narsa, shu sifatning uchquniga ega bo‘lgan boshqa barcha hodisalarning sababchisi bo‘ladi. Masalan, olov issiqlikning timsoli sifatida har qanday issiqlikning sababchisidir. Xuddi shunga o‘xshash barchamiz uchun ezgulik va mukammallik sababkori bo‘lgan bir Mutlaq Mohiyat borkim, biz uni Olloh deb ataymiz.
5. Beshinchi yo‘l tabiatning tartib-qoidalari bilan izohlanadi. Aql-idrokdan xoli bo‘lgan tabiat jismlari muayyan maqsadga bo‘ysunishidan xabardormiz. Ularning harakatlari doimo yoki aytish mumkinki, aksariyat hollarda ezgulik bilan nihoyalanadi. Shundan kelib chiqadiki, ular bu ezgu maqsadga tasodifan emas, balki Ongli Idrokning hukmi bilan erishadi. Allaqanday Oliy Tafakkur idrokdan mahrum tabiatni o‘qni nishonga yo‘naltirgan mergan kabi boshqaradi. Tabiatda ro‘y beradigan barcha voqea-hodisalarning maqsadini belgilovchi va yo‘naltiruvchi kuchni biz Olloh deb ataymiz.

* * *
Vaqt va mangulik ayni bir narsa emas.

* * *
Boetsiyning fikricha, vaqt va mangulik o‘rtasidagi farq shundaki, mangulikning har bir lahzasi yaxlit voqelikdan iborat. Vaqt esa bunday sifatdan mahrumdir. Mangulik — mavjudlik mezoni bo‘lsa, vaqt — harakat mezoni.

* * *
Vaqtning cheki yo‘q deydilar. Lekin uning ma’lum bir bo‘lagini olib boshlanish va tugash nuqtasini belgilash mumkin. Masalan, biz kun yoki yilning boshlanishi va oxiri haqida gapiramiz. Ammo mangulik haqida bunday deyolmaymiz. U bunday sifatdan xolidir.