XX asr inqilobi va san’ati murosasizlikning asosiy tayanchi sifatida aynan bir xil qarama-qarshilikni boshdan kechirmoqda. Amaliyotda yaroqsizligi tobora oydin bo‘lib borayotgan ta’limotdan o‘zini xalos qilishga urinayotgan har ikkalasi ham beboshdoqlik hissidan qutulishga urinayapti. Kechagi kunning ziddiyatidan paydo bo‘lgan inqilob bugungi kunda – yangi asr arafasida o‘z qiyofasini o‘zgartirishga kirishdi. Oxir-oqibatda maqsadi va va’dalari bir nuqtada tutashib ketadigan kapitalistik va inqilobiy jamiyatlarning intilishlari faqat yagona sanoat ishlab chiqarishi aqidasiga amal qilgandagina bir butunlik tusini oladi.
Biroq birinchisi qo‘llayotgan vositalariga zid ravishda hayotni to‘liq qamrab olishga qodir bo‘lmagan, qotib qolgan aqidalarga tayanib va’da berayotgan bo‘lsa, ikkinchisi pirovardida faqat tanazzulga olib boradigan voqelikka tayangan qarashlariga yopishib olgan. Ishlab chiqaruvchilar jamiyatining qo‘lidan faqat ishlab chiqarish keladi, ijod qilish emas.
Murosasizlikka mukkasidan ketgan zamonaviy san’at ham shaklparastlik va moddiyatparastlik o‘rtasida sarson-sargardon bo‘lib yuribdi. Darvoqe, moddiyatparastlik burjua jamiyatida bo‘lgani kabi sotsializmda ham o‘zini zamonasozlik ortiga yashiradi. Xuddi shuningdek, shaklparastlik ham eski jamiyatda qanday safsataboz bo‘lsa, yangi jamiyatda ham shunday tashviqot libosini kiyadi. Aqlga zid inkorga berilgan badiiy til qay tarzda almoyi-aljoyilikka aylansa, aqlga zid e’tirofga berilgan badiiy til ham shu tarzda mutelik vositasiga aylanadi. Haqiqiy san’at ana shu ikki qutb orasiga manzil quradi. Mabodo, isyonkor ham xomxayolga, ham moddiyat hukmronligiga shaydo bo‘lishdan qochayotgan ekan, unda san’atkor ham puch shaklbozligu estetik mustabidlikdan o‘zini himoya qilishi shart.
Bugungi dunyo, shak-shubhasiz bir butunlikka, biroq nigilizm bilan yo‘g‘rilgan bir butunlikka intilayapti. Taraqqiyot esa aqidaparastlikka aylangan nigilizm bilan bir qatorda aqidasiz nigilizmdan ham voz kechsagina, ijodiy faoliyat bilan uyg‘unlashishi mumkin. Vaholanki, san’at sohasida ham oxiri yo‘q sharhbozligu-vaysaqilikning kuni bitib, u haqiqiy ijodga yaqinlashayapti.
Ammo buning uchun san’at va jamiyat, ijod va inqilob, inkor bilan e’tirof, xususiy bilan umumiy, shaxs bilan tarix murakkab tarzda muvozanatga kirishgan isyonning asl mohiyatiga qaytishi zarur bo‘ladi. Isyon – taraqqiyotning darakchisidir. Biz hozir kirib qolgan boshi berk ko‘chadan, xuddi Nitsshe “hakamlar va eziluvchilar o‘rnini ijodkorlik egallaydi” deb e’tirof etganidek, faqat ugina boshlab chiqa oladi va kelajakka ilinj uyg‘otadi. Biroq bundan san’atkor shoh bo‘lgan shahar haqidagi xomxayol cho‘pchakni oqlayapti, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Peshona teri bilan bitilgan asarlar ijodkor qobiliyatini yo‘qotib, to‘liq ishlab chiqarishga bo‘ysungan davrimizning fojeasini yaqqolroq anglatadi, xolos. Industrial jamiyat mehnatga va uning mahsulotiga ijodkorlik bag‘ishlamay, mehnatkashlarning ijodiy salohiyatiga yo‘l ochmay turib, taraqqiyot sari intilayapti. Aslida esa bizga zarur taraqqiyot badiiy ijodni shakl va mazmundan, ruhni tanadan ajratib, tasavvur qilib bo‘lmagani kabi mehnatkashlarni ham xoh sinf, xoh inson sifatida haqiqiy ijodkorlik ruhidan mahrum qilmasligi kerak. Isyon o‘zi da’vat qilayotgan taraqqiyotni ana shunday tasavvur qiladi. Shekspir, etikdo‘zlar jamiyatni boshqaradi, degan fikrga qarshi turganligi nafaqat adolatsizlik, balki mutaassiblikdan boshqa narsa emas edi, biroq Shekspirni mutlaqo inkor qilgan etikdo‘zlar jamiyati bundan ham dahshatliroq mutaassibdir. Etikdo‘zni inkor qilgan Shekspir mustabidlikning quroliga, Shekspirni inkor qilgan etikdo‘z mustabidlikning quliga aylanadi. Har qanday ijodkorlik mohiyat-e’tiboriga ko‘ra sohiblik va qullikni inkor qiladi. Biz bugungi kunda yashayotgan mustabidlik va qullik faqat butun jamiyatda ijodiy ruh hukmron bo‘lgandagina mutlaq barham topadi.
Ijodiylik zarur degan gapdan ijodkorlik oson ish ekan degan fikr kelib chiqmaydi. San’atdagi ijodkorlik ruhi shaklsiz voqelikka qat’iy munosabatdan tug‘ilgan uslubning mukammalliligiga suyanadi. U o‘z davri ehtiroslarini shaklga solgan sayin o‘zi ham shakllanib boradi. Boshqa tomondan esa biz oshiq-ma’shuqlikning jo‘shqin ehtiroslaridan uzoqlashar ekanmiz, bugungi san’atkordan de Lafayet xonim bo‘lish talab etilmaydi. Shaxsiy g‘am-hasratlar ommaviy ehtiroslar tagida ko‘rinmay qolgan bugungi kunda san’at faqat oshiq-ma’shuqlarning jo‘n ehtiroslari bilan shug‘ullanolmaydi. U yangi tarixiy kurashlar jarayonida ommaviy ehtiroslarni o‘rganishi zarur bo‘ladi. Ehtiroslar aqlga bo‘ysungan, dunyo qiyofasi mavhumlashgan ayni paytda san’at uchun o‘zini taqdir qo‘liga topshirishdan boshqa chora qolmadi; shunday bo‘lsa-da, u hamon mustabidlikka qarshi birlikka da’vat qilayapti. Xuddi shu da’vati bilan o‘zini-o‘zi xavf ostiga tashlayapti. Bugun ijod qilish – o‘lim bilan yonma-yon yashashga o‘xshab qoldi. Ommaga xos ehtirosni ifoda etmoq uchun hech qursa uni o‘z jismida sinab, boshidan kechirib ko‘rish kerak. Biroq bu ehtiroslarni boshidan kechirmoqchi bo‘lgan san’atkorga uning ichida yo‘qolib ketish xavfi ham mavjud, zero zamonamiz san’at asaridan ko‘ra kundalik matbuot oldi-qochdilari izidan quvib yuradi. Matbuot bizga vaqtimizni behuda sarflashga o‘rgatmoqda. Pirovardida muhabbat va romantik xayolparastlik davrining aksi o‘laroq bu ehtiroslar bilan o‘zini muolaja qilishga intilish – kasallikni qo‘zg‘atib yuborish bilan barobardir, negaki, ommaviy ehtiroslarga mahliyo bo‘lish faqat uni deb, faqat uning uchun o‘zini qurbon qilishni talab qiladi. Bugun san’atni yana ham yuksaklikka ko‘tarish imkoniyati qanchalik mavjud bo‘lsa, uning tanazzul xavfi ham shunchalik ko‘pdir. Ijod qirg‘in va qatli om bilan bir joyda yashay olmas ekan, tez orada ijodkorlar anqoning urug‘iga aylanadi, chunki bugun yer yuzi qirg‘in va qatli om boshpanasidir. Qop-qora bulut bo‘ron darakchisi bo‘lgan kabi ishlab chiqarishni beadad kengaytirish ham qirg‘in va urush darakchisidir. Urush Pegi* (*Sharl Pegi(1873-1914) frantsuz shoiri va publitsisti. Birinchi jahon urushida harbiyga ko‘ngilli bo‘lib ketgan va Marna yonidagi jangda halok bo‘lgan) kabi shoirlarning jonini olib, G‘arbni kundan-kun fayzsiz qilib bormoqda. Ustiga-ustak vayronalarini tugatib ulgurmay turib, burjua olabo‘jisi o‘ziga qarab kelayotgan inqilob olabo‘jisini ko‘rib qoldi. Endi Pegi qayta tug‘ilmaydi va yana dahshatlisi shundaki, urush tahdidi Pegi bo‘lishni istayotganlardan ham shafqatsiz qasos oladi. Bundan buyon ijodiy davomiylik mabodo o‘zini aqalli bitta namoyanda qiyofasida tiklay olsa ham, bunday namoyandani yuzaga chiqarish uchun butun bir avlodning umri sarf bo‘ladi...
Ayni paytda esa nigilizm ko‘zlarini so‘qir qilib qo‘ygan muzaffar inqilob dunyoda butunlik va ijodiylik muvozanatini zo‘rg‘a saqlab turganlarga ham tahdid qilayapti. Bugungi, demakkim, ertangi tarix qiyofasi ijodkorlar bilan yangi mustabidlar, inqilobga ijod sifatida qarovchilar bilan inqilobni nigilizm deb tushunganlar o‘rtasidagi kurashga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Bu kurashning xulosalari haqida hozir bahslashish nodonlik, biroq bir narsa aniq: bu kurashni davom ettirish kerak. Zamonaviy mustabidlar zulm va zo‘rlikni qoyillatishadi, biroq ijod qilish qo‘llaridan kelmaydi. San’atkor esa ijod qila olishi mumkin, biroq o‘ldirish qo‘lidan kelmaydi. Ularning orasidan jallodlar chiqishi dargumon. Shu narsa aniqki, inqilobiy jamiyatda san’at halokatga mahkumdir. Biroq bundan inqilob hech narsa yutmaydi. Ijodkor odamni o‘ldirish bilan birga jamiyat ijodkor qiyofasidagi o‘z kuch-quvvatini ham o‘ldiradi: san’at bilan birga o‘z tanasidagi quvvatni ham so‘rib chiqaradi. Oxir-oqibat mustabidlar o‘z niyatlariga mutlaq erishgan taqdirda ham bu bilan yer yuzini jannatga emas, naq jahannamning o‘ziga aylantirgan bo‘lur edilar. Va lekin hatto jahannamda ham san’atga o‘rin topiladi: u abadiy tanazzul cho‘kkan beadad o‘lik kunlar ichra so‘nib yotgan umidga yilt etgan ilinj – tiriklik bag‘ishlash bilan g‘alabasi muqarrar isyon – ijodni boshlab beradi. O‘zining “Sibir kundaliklarida” Ernst Dvinger uzoq yillar kontslagerda xo‘rlikda yashagan bir nemis leytenanti haqida hikoya qiladi: u uzun taxtachada ovozsiz fortepayanoga o‘xshaydigan soz yasab oladi va faqat o‘zigagina eshitiladigan, uni mahbuslikning uqubatli va zulmkor dunyosidan uzib olib, olislarga va hurlikka yetaklaydigan g‘alati, sassiz musiqalar chaladi. Va hatto do‘zaxda ham – asrlar osha inson qudratini ko‘z-ko‘z qilgan sirli ohanglar, xo‘rlik va haqoratdan yuksalgan go‘zallik hamda isyon bilan uyg‘unlashgan navolar bizni zulm va nodonlikka qasdma-qasd ulug‘vorlikka chorlab turadi.
Biroq do‘zaxiy tanazzul ham abadiy emas, vaqti kelib ijodkor hayot yana qaddini tiklay boshlaydi. Balki, insoniyat umrining hududi bordir, biroq bizning vazifamiz intihoga emas, balki yangi hayot, yangi ijodiy imkoniyatdan darak beruvchi ibtidoga intilishdir. San’at bizga inson tarix qutblariga sig‘masligini ko‘rsatadi va uning tabiat ustidan hukmronligi ham mana shu jihati bilan bog‘liqdir. Ulug‘ Pan uning uchun o‘lgani yo‘q*. (* Ulug‘ Pan – grek mifologiyasidagi hayvonlar, o‘rmon, dala, tabiatning stixiyali kuchlari ma’budi. Plutarxda keltirilishicha, orol yonidan o‘tib ketayotgan dengizchilar “Ulug‘ ma’bud Pan o‘ldi” degan faryodni eshitadilar. Bu antik dunyo ma’budlari tanazzulining ramzidir). O‘zining isyonga bo‘lgan botiniy ehtiyojini qondirish uchun u talab qilayotgan birdan-bir narsa – barcha zaruriy narsalar bilan birga pirovardida go‘zallikka va tenglikka olib boradigan turmush asoslarini bunyod qilishdir. Har qanday tarixni inkor qilish mumkin, biroq baribir o‘sha inkor qilingan joyda o‘zimiz yashashimizga to‘g‘ri keladi. Bizga mehnat – farovon turmushning asosiy garovi deb tushuntirayotgan, tabiat va go‘zallikdan bebahra yashasa ham bo‘ladi deb hisoblayotgan inqilobchilar shu qarashlari bilanoq o‘zlarini-o‘zlari tarix sahnasidan hozirdanoq haydab chiqarmoqdalar. Barcha ulug‘ islohotchilar Shekspir, Servantes, Moler, Tolstoylar yaratgan ijod namunalarini o‘rganish orqali tarix sahnasiga chiqishga uringanlar. Dunyo har bir odam qalbidan joy olgan ozodlik va mavjudlikka intilish tashnaligini faqat o‘z vositalari bilan qondirishga qodir emas. O‘z-o‘zidan oydinki, go‘zallik inqilob bilan mukammallashmaydi, biroq shunday kun keladiki, inqilobning o‘zi unga ehtiyoj sezadi. Uning voqelikni qamrab olishi va bir butunlikka intilish uchun isyon qonuniga – ijodiylik qonuniga bo‘ysunishi shart bo‘ladi. Inson tabiatini va dunyoning go‘zalligini madh etish bilan adolatsizlikni butunlay yo‘q qilish mumkinmi? Biz, mumkin, deb javob beramiz. Faqat bo‘ysunmas va tolmas axloqgina bizga haqiqiy ijodiy inqilob yo‘lini ochadi. Biz go‘zallik bilan yonma-yon turib, tarixiy jarayonlarning ko‘pigi bo‘lgan yaroqsiz aqidalarga emas, san’atkor yaratgan ijodiy olamni o‘zida mujassam etgan, nafratimizga sazovor dunyoga yangi nom, yangi mohiyat bera oladigan IJODKORga suyangandan so‘nggina boshlanajak ulug‘ uyg‘onish kuniga zamin hozirlaymiz.