Ongsizlikning zulmatli tunidan uyg‘onib, hayotga qadam qo‘ygan iroda o‘zini shaxs, individium sifatida allaqanday cheksiz va chegarasiz olamda, qaerlargadir intilayotgan, iztirob chekayotgan, adashib yurgan son-sanoqsiz individiumlar orasida ko‘rib, xuddi og‘ir uyqudan uyg‘ongandek qo‘rqib, sarosimaga tushadi va tezroq orqaga – ongsizlikka qaytgisi keladi. Toki u qaytmas ekan, uni cheksiz, bitmas-tuganmas istaklar kutadi, har bir istakni qoniqtirish esa yana boshqa istaklarni tug‘diradi. Nafsning tubsiz qa’ridan otilib chiqib kelayotgan istak va intilishlarni to‘la qondiradigan, ularga chek qo‘yadigan birorta ham qoniqtiruvchi narsaning o‘zi yo‘q. Yana shunga ham e’tibor beringki, har qanday qoniqish o‘zi nimadan iborat: aksariyat, bu o‘z hayotini nochor ahvolda davom ettirishdan iborat, bu esa uzluksiz mehnat, muhtojlikdan qutulish uchun tinimsiz kurash degani, kelajak esa – o‘lim. Inson baxt deb atalmish yolg‘ondan iborat oddiy illyuziyaga intilib yashashga mahkum qilingan. Har bir narsaning tub mohiyatida shu kurtak yotadi. Shu sababli ko‘pchilik odamlarning hayoti g‘amgin va qisqa. Nisbatan baxtli odamlarda ko‘rinish baxtli, xolos.
Hayotda biz umid qilib yurgan narsalar, kattami, kichikmi, hammasi aldov. Hayot bizni biror narsadan umidvor qilar ekan, u amalga oshmaydi, oshgan taqdirda ham, umid qilishga arzimas ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, bizni goh umidimiz o‘zi, goh amalga oshgani aldaydi. Hayot bizga biror narsani faqat qaytarib olish uchungina tuhfa qiladi. Uzoqning jannatsifat maftunkor go‘zalligi esa, biz uning makriga ilinishimiz zahoti, sarobdek g‘oyib bo‘ladi. Shunday qilib, baxt doimo kelajakda yoki o‘tmishda bo‘ladi, hozirgisini esa quyosh nur sochib turgan tekislikda shamol haydab yurgan bir parcha qora bulutga qiyoslash mumkin: orqasi va old tomoni doimo yorug‘, o‘zi esa tinmasdan soya tashlab turadi.
Ildizi individiumda, shaxsda jo bo‘lgan aql-zakovat oldida istaklarimizning barcha ob’ektlari arzimasligi yaqqol namoyon bo‘ladi: dastavval – zamonda. Narsalar arzimasligi, o‘tkinchi ekanligida ko‘rinadi. Vaqt o‘tishi bilan rohat-farog‘at va quvonchlarimizdan hech narsa qolmaydi, keyin biz hayron bo‘lib, ular qayoqqa yo‘qoldi, deb o‘z-o‘zimizdan so‘raymiz. Binobarin, arzimaslik o‘zi vaqtning yagona xolis zuhuridir. Boshqacha aytganda, faqat ana shu arzimasgina vaqt, ya’ni narsalarning ichki mohiyatiga tegishli vaqt esa uning ko‘rinishidir. Mana shu sababli vaqt biz idrok etayotgan hodisalarning asosi, poydevori sifatida xizmat qiladi: unda hamma narsa o‘z ifodasini topadi, hatto o‘zimiz ham, shu sababli hayotimizni tiyin-tiyinigacha hisoblab chiqilgan to‘lovga o‘xshatish mumkin: bir kun kelib biz o‘sha qarzlarimizni uzishimiz kerak; kunlar – sariq chaqalar, qarz uzish – o‘lim. Zero, vaqt tabiat barcha mavjudotlariga bergan so‘nggi baho: u berganini yo‘qlikka aylantiradi.
Yer yuzida qudratliman degan maxluqlar
Yashin urgan kabi qular ajal domiga,
Yaxshi edi bundan ko‘ra tug‘ilmasalar…
(Gyote, “Faust” poemasidan).
Har bir mavjudot tinimsiz va shoshib borayotgan qarilik va o‘lim – hayotga bo‘lgan istak-irodaga chiqarilgan ayblov hukmidir: bu hukm tabiat, irodasidir, istak va – intilish hech qachon maqsadga yetib bora olmaydi, deb uqtiradi u. “Nimani xohlasang,– deydi u – yakuni shu: arziydigan boshqa biror narsani tanla!” Shunday qilib, har kim o‘z hayotidan o‘zi chiqarib olgan xulosa shundaki, biz nimani xohlasak, u aldamchidir, ular beqaror va o‘tkinchi, quvonchdan ko‘ra ko‘proq g‘am-alam keltiradi, uning mavjudligi asosi qulamaguncha shunday bo‘laveradi. Hayotning o‘zi oxirgi intilishlarimiz va istak-xohishlarimizga qadar aldov va xato ekanligini tasdiqlaydi:
Qarilik ham, tajriba ham bizni sudraydi,
So‘nggi nafas tomoniga yur deb bo‘zlaydi,
So‘ngsiz tashvish va azoblar chekib yelibmiz,
Topganimiz shuki, bizlar yanglish kelibmiz.
Biz bu masalani mufassal tarzda ko‘rib chiqmoqchiman, chunki aynan shu qarashlarim ko‘proq qarshilikka uchragan. Dastavval men, har qanday qoniqish, ya’ni har qanday rohat va har qanday baxt inson uchun falokatli, iztirob esa o‘z tabiatiga ko‘ra ijobiydir, degan ma’noda ko‘rsatgan isbotimni tasdiqlash uchun quyidagilarni keltiraman.
Biz og‘riqni his qilamiz, ammo og‘riqsizlikni sezmaymiz, tashvishni sezamiz, tashvishsizlikni emas, xavfni sezamiz, xavfsizlikni emas. Xuddi shuningdek, istakni ochlik va tashnalikni sezgandek sezamiz; ammo bu istak qoniqtirilishi bilanoq esdan chiqadi, go‘yo luqma yutilgan zahoti hissiyotlarimizga boshqa ta’sir qilmagandek. Rohat va quvonch yo‘q paytida biz ularni judayam istaymiz. Iztiroblar yo‘qligini, garchi ular oldinroq bizni uzoq muddat qiynoqqa solib kelgan bo‘lsalar-da, bevosita his qilmaymiz, mustasno tariqasida, agar ataylab majbur qilinsa, ular yo‘qligini o‘ylash mumkin. Bular barchasi faqat iztirob va mahrum bo‘lishni hissiyotimiz ijobiy qabul qilishidadir va shu tufayli ular o‘zlari haqida bizga xabar beradilar; farovonlik esa, aksincha, salbiy tabiatlidir. Mana shu sababli hayotning uch oliy ne’mati – sog‘lik, yoshlik va erkinlik bor ekan, biz ularni his etmaymiz, biz ularni yo‘qotgandagina his etamiz: axir bu ham inkor etish-ku. Hayotimizdagi baxtli kunlarni biz ularni yo‘qotganda, ular o‘rniga baxtsiz kunlar kelgandagina his qilamiz. Rohatimiz yuksalib borgan sari, ularni qabul qilish hissi shunchalik darajada pasayadi: odatga aylangan hissiyot bizga endi rohat bag‘ishlamaydi. Va aksincha, iztirob bizdagi qabul qilish hissini kuchaytiradi, chunki odat bo‘lib qolgan narsani yo‘qotish bizni qattiq iztirob chekishga majbur qiladi. Shunday qilib, hayotda ko‘p narsalarni egallash istagi ehtiyojlarimiz doirasini kengaytiradi, shu bilan birga iztirobni his etish qobiliyatini ham.
1She’rlarni Mahkam Mahmud tarjima qilgan.
Vaqtimiz qanchalik chog‘ bo‘lsa, u shunchalik tez o‘tadi, aksincha, u bizni qanchalik qiynoqqa solsa, shunchalik sekinlik bilan o‘tadi, chunki biz his etayotgan narsa iztirob – ijobiydir, uning borligini his qilamiz, rohatni emas. Xuddi shunga o‘xshash – zerikkanimizda vaqtni sezamiz, ko‘ngil ocharda sezmaymiz. Demak, yashayotganimizni sezganimizdan ko‘ra, uni sezmayotganimizda baxtliroqmiz: binobarin, umuman yashamasak yaxshiroq bo‘lardi.
Buyuk quvonch o‘tmishda kechgan buyuk musibatlar natijasi, deb tasavvur qilishimiz mumkin, chunki uzoq davom etayotgan mamnunlik holati faqat ayrim paytlardagina ishtiyoqmandlik yoki behalovatlik bilangina kechishi mumkin. Shu bois barcha shoirlar o‘z qahramonlarini og‘ir va qiynoqli ahvolga tushirib qo‘yishga majburdirlar, keyin esa ularni bu ahvoldan qutqaradilar; drama va eposda doimo kurashayotgan, musibat chekayotgan va ezilgan odamlar tasvirlanadi, har qanday roman – azob chekayotgan inson qalbining titrog‘i va talvasasini ko‘rsatuvchi panorama. Bu estetik zaruriyatni Valter Skott (Shott) “Qadimiy axloq” novellasiga yozgan “Xulosa”sida soddadillik bilan bayon qilgan. Tabiat in’om etgan iste’dod va baxtga erishgan Volter ham men aytgan haqiqatga hamohang tarzda: “baxt – orzu xolos, qayg‘u esa bor narsa”, deydi va bunga yana qo‘shimcha qiladi: “Mana, sakson yildirki, men buni o‘zimda sinab ko‘rayapman. Bundan men itoatgo‘y bo‘lish kerak, deb xulosa chiqarib oldim va o‘zimga-o‘zim aytdim – pashshalar faqat o‘rgimchaklarga yem bo‘lish uchungina tug‘iladi, inson esa qayg‘u ich-ichidan kemirishi uchun”.
Hayot istaklarimizga munosib tarzda berilgan va ardoqlanadigan ne’mat, degan gapni ishonch bilan aytishdan oldin, hayotimizda aqlimizga sig‘adigan darajada ro‘y berishi mumkin bo‘lgan barcha quvonchlarimizni, shu hayotimizda aqlimizga sig‘adigan darajada uchratish mumkin bo‘lgan barcha qayg‘ularimizga solishtirib ko‘ring – taqqoslab, nuqta qo‘yishimiz unchalik qiyin bo‘lmasa kerak. Dunyoda ezgulik ko‘pmi yoki yovuzlik degan mavzuda bahslashish mohiyatan ortiqcha, chunki yovuzlik mavjudligining o‘zigina masalani hal qilib qo‘yadi.
Ezgulikning yovuzlik bilan yonma-yon mavjudigi yoki undan keyin paydo bo‘lishi yovuzlikni o‘zi bilan tenglashtira olmaydi yoki yo‘qqa chiqara olmaydi. “Minglarcha rohat-farog‘at birgina azobchalik emas” (Petrarka). Minglab odamlarning baxt-sururi birgina odamning iztirob va azoblariga malham bo‘la olmaydi: xuddi shunga o‘xshash mening hozirgi rohat-farog‘atim oldingi chekkan azob-uqubatlarimni yo‘q qila olmaydi. Dunyodagi barcha yovuzliklar hozirgiga qaraganda yuz baravar oz bo‘lganda ham olamdagi borlik bizni quvontirishi emas, balki qayg‘uga solishi kerak, chunki yovuzlik borligining o‘zi yuqoridagi haqiqatni asoslantirib turipti, buni esa turli ohang va yo‘llar bilan ifodalash mumkin, binobarin, mohiyatan olganda mavjud bo‘lgandan ko‘ra yo‘qlik sari yuz tutgan ma’qulroq. Bu fikrni Bayron mahorat bilan ifodalaydi:
“Hayotimizda g‘ayri-tabiiy xulq-atvorga ega bo‘lgan allaqanday narsa bor: narsalar ohangdoshligida bu bo‘lishi mumkin emas – bu achchiq taqdir, tugatib bo‘lmas yuqumli gunoh, bu cheksiz chegara, ildizi zaminimizda bo‘lgan, barchani zaharlovchi daraxt, uning shox va barglari odamzod boshiga kulfat yog‘diruvchi bulut: kasallik, o‘lim, qullik – bular hammasi biz ko‘rib turgan kulfat tomchilari, eng yomoni – tuzalmas bemor qalbimizni bizga ko‘rinmasdan, beto‘xtov yangidan-yangi alamga to‘ldirayotgani”.
Agar olam va undagi hayot o‘z holicha, o‘z maqsadi uchun yaralganda edi, nazariy jihatdan buni oqlashga muhtojlik bo‘lmasdi, amalda esa mukofotga yoki tuzatishga loyiq bo‘lardi. Spinoza va uning izdoshlari o‘ylaganlaridek, ular iloh tomonidan o‘zligini namoyish etish uchungina yaratilganda edi, u holda yaratish sababini oqlashga, oqibatini esa tushuntirishga zaruriyat sezmasdi, azob-uqubatlar esa rohat-farog‘at bilan tenglasha olardi (lekin buning iloji yo‘q, chunki mening chekayotgan azob-uqubatlarimni kelajakdagi quvonchlar hech qachon yuvib keta olmaydi – bu iztiroblar o‘z zamonasini to‘ldirib turaveradi. Chinakam baxtli hayotda hech qanday iztirob bo‘lmasligi lozim bo‘lardi, o‘lim esa umuman bo‘lmagan yoki mavjudligi bizga bunchalik qo‘rqinch keltirmagan bo‘lardi. Faqat ana shundagina hayot o‘zini-o‘zi qoplagan bo‘lar edi.
Atrofimizdagi narsalarga noxushlik nuqsi ingandek, xuddi do‘zax qa’ridan tutayotgan oltingugurt isidek, ko‘ngilsizlikni eslatib turuvchi dunyodagi bu holatimiz hayot kechirishdan ko‘ra dunyoga kelmaganimiz ma’qulroq ekanligini anglatib turadi; bu dunyodagi barcha narsalar nomukammal va aldoqchi – yoqimli narsa yoqimsiz bilan aralash; huzur-halovat doimo chala, rohat-farog‘at o‘z-o‘zini yemiradi; yengillik har doim o‘z ketidan og‘irlikni boshlab keladi; har kuni, har soatda turmushimizda bo‘ladigan muhtojliklardan chiqishga yordam beruvchi imkoniyatlarimiz har daqiqada bizni tark etishga tayyor; biz ko‘tarilayotgan narvon pog‘onalari tez-tez sinib tushadi, turmushdagi katta va kichik tashvishlar hayotimiz tabiatini tashkil qiladi, bir so‘z bilan aytganda, dasturxonimizdagi barcha noz-ne’matlarni bulg‘ab ketadigan sabablar ko‘p.
Bunga qarshi borishning ikki yo‘li bor: birinchisi – ehtiyotkorlik, ya’ni aql, oldindan sezib, nazarda tutmoq, ayyorlik – lekin bular hech narsani o‘rgatmaydi, hech narsaga erishtira olmaydi, ular omadsizlikka mahkum; ikkinchisi – toqatli bo‘lish, har qanday tashvishni sabr-bardosh bilan yengish, amalda bu – doimo qulaylikka, yaxshi hayotga intilmasdan, hayotni, jirkanch bo‘lsa-da, boricha qabul qilish – bu esa bora-bora bizni xumdagi Diogenga o‘xshash “itfe’l” kimsaga aylantiradi. Haqiqat esa shundaki, biz baxtga intilmasligimiz kerak va biz baxtsizmiz ham. Odamzod boshiga yog‘iluvchi eng jiddiy kulfatlarning bosh manbai insonning o‘zidir: odamning odamga bo‘lgan vahshiyligidir. Kim shuni esida qatiy saqlasa, dunyo unga do‘zax bo‘lib ko‘rinadi; Dante tasvirlagan do‘zax buning oldida holva – bu yerda bir odam boshqasi uchun iblis bo‘lishi kerak, bunga esa, ma’lumki, har kim ham qodir emas, qobiliyatlirog‘i esa qandaydir bosqinchi qiyofasidagi iblisboshi bo‘lib, yuz minglab odamlarni bir-biriga qayrab: “Sizlarning peshonangizga yozilgani shu – qayg‘u va o‘lim – bir-biringizga qarshi miltiq va zambaraklardan otinglar”, deya buyruq beradi, ular esa bunga bo‘ysunib, aytilganini bajaradilar.
Odamlarning bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarida yolg‘on ko‘p, adolatsizlik avjida, zulmga zulm bilan javob beriladi; faqat istisno hollardagina buning aksi bo‘lishi mumkin; xuddi mana shuning uchun ham jamiyatda davlatchilik va qonunchilik bo‘lishi zarur. Bu faqat muhokama uchun emas. Davlatchilik ta’siridan tashqaridagi holatlarda odamlar ayovsiz ravishda o‘z yaqinlariga zulm o‘tkaza boshlaydilar, buning asosida esa insonga xos bo‘lgan cheksiz egoizm – xudbinlik, ayrim hollarda esa, qahru g‘azab yotadi. Shakarqamish va qahva yetishtirilayotgan yerlarda negrlarni qul qilib ishlatishda ularga bo‘lgan munosabat buni yaqqol ko‘rsatadi. Besh yoshida turli fabrikalarga yollanib har kuni o‘n-o‘n ikki, hatto o‘n to‘rt soatlab ishlayotganlarni ko‘rish uchun Yevropadan uncha uzoqlashish shart emas, bu tirikchilik uchun juda qimmatli to‘lov. Millionlar taqdiri mana shunday, boshqa millionlar taqdiri ham shundan qolishmaydi.
Jamiyatda o‘z mavqeiga ega bo‘lganlarning boshiga ozgina tashvish tushdi deguncha, o‘zlarini o‘ta baxtsiz hisoblaydilar; bizni baxtli qiladigan narsaning o‘zi dunyoda yo‘q. Kim nima desa desin-u, eng baxtiyor odamning baxtli onlari u uxlagan paytdagina kechadi, uyg‘onishi bilan esa baxtsiz onlari yana paydo bo‘ladi. Inson o‘zini baxtsiz deb his qilishining bilvosita dalili yana shundaki, kimnidir omadi yurishib ketganini bilgach, qalbini hasad olovi qamraydi, bu zahar uni ich-ichidan yemirib, tinchlik bermaydi. Odamlar o‘zlarini baxtsiz deb hisoblaganlari sababli, boshqa bir odamning baxtli ekanligini osoyishtalik bilan kuzatishlari gumondir: tasodifiy baxt nashidasini surgan odam atrofidagilarni ham baxtli qilishni istab hayqiradi:
– Mening quvonchimdan atrofimdagi barcha baxtli bo‘lsin!
Agar borliqdagi hayot o‘z holicha farovonlikdan iborat bo‘lib, uni yo‘qlikka almashtirish hojati bo‘lmaganda edi, bu dunyodan chiqish eshigiga o‘lim va uning dahshatidek qo‘rqinchli posbon qo‘yish zarurati bormidi? Agar o‘lim dahshati bo‘lmaganda, kim ham bu dunyoda qolib yashashni istardi? Agar hayot quvonchdan iborat bo‘lganida, o‘lim haqida kim ham o‘ylab o‘tirardi?
O‘limning yaxshi tomoni ham bor, u (musibatli) hayotimizga chek qo‘yadi; turmushdagi qayg‘ularimizga biz o‘limdan yupanch topmoqchi bo‘lamiz va bunga erishamiz. Haqiqat esa shundaki, o‘lim ham, iztiroblardan iborat bo‘lgan hayot ham – bu bir narsa, ya’ni adashuvlardan iborat bo‘lgan labirintdir – undan chiqish qanchalik qiyin bo‘lsa, istak ham shu darajadadir.
Amaliy jihatdan olganda, bu dunyoning borligidan ko‘ra yo‘qligi ma’qulroq bo‘lardi, nazariy jihatdan olganda esa unda muammolar uchramasligi lozim edi; bu olam mavjudligi hech qanday tushuntirishga muhtojlik sezmasligi, hamma narsa o‘z-o‘zidan tushunarli bo‘lishi lozim edi, unda ro‘y berayotgan hodisalar (oqilona bo‘lsa) hech kim ajablanmasdi, ularni surishtirish xayoliga ham kelmasdi yoki mavjudlik maqsadi hamma uchun ochiq-oydin ko‘rinib turardi.
Amalda esa dunyo hayoti hal qilib bo‘lmas darajadagi muammolardan iborat, har qanday falsafa ham barchasiga javob topa olmaydi, hamisha qandaydir parchalanmas kimyoviy cho‘kmalarga o‘xshash, tushuntirish mahol unsurlar yoki irratsional ifodalarga o‘xshash mujmal narsalar qoladi. Shu sababli, kimdir, nima uchun olam borligidan ko‘ra yo‘qligi ma’qulroq ekanligi haqida so‘rashga jur’at etsa, bu savolga olamda javob yo‘q. Dunyo nima maqsadda, qanday foyda uchun yaratilgani haqida javob uchramaydi.
Mening nazariyamga ko‘ra, olamdagi borlik tamoyili hech qanday narsaga asoslangan emas, ya’ni u hayotga bo‘lgan ko‘r-ko‘rona istak-iroda tufayli tug‘ilgan va bu iroda yaratilish qonuniga bo‘ysunmagan, u o‘z holicha ichindagi ichindadir. Shu sababli har qanday “nimaga?” degan savolga javob yo‘q. Bu esa olam tabiatining xususiyatiga to‘la javob beradi, chunki ko‘r-ko‘rona irodagina, xuddi bizga o‘xshab, o‘zini shu ahvolga soladi. Istak-irodamiz ko‘r bo‘lmaganda edi, jilovlash qiyin intilish va kurashlardan iborat bo‘lgan, barcha kuch-qudratlarni uzluksiz sarflab turishga majbur qilgan, og‘ir mehnat evaziga o‘z qo‘limiz bilan erishganlarimizni yo‘qqa chiqarib, doimiy bezovtalik, qo‘rquv va muhtojlik bilan, individual borlig‘imizni barbod qilishga olib boruvchi tirikchilikka bunchalik intilish o‘zini-o‘zi oqlamasligini bilardi. Butun olam iztiroblardan iborat ekanligini tasdiqlovchi barcha omillar shunga guvohlik bersalar-da, ongimiz bilan boshqariluvchi irodamizning ayrim ko‘rinishlarini optimizm bilan bo‘yab ko‘rsatish zaruriyati kerak bo‘lib qoldi va u o‘ziga himoyachilar va jarchilar ham topib oldi. Optimizm hayotni bizga go‘yo tuhfa etilgandek qilib ko‘rsatadi, lekin bizga shu narsa ayonki, agar u bizga oldindan ko‘rsatilgan yo sinab ko‘rish uchun berilganda edi, har qanday odam ham jon-dildan uni rad qilgan bo‘lardi: bekorga Lessing hali dunyoga kelmagan, ya’ni doyalar qisqichlari bilan majburan sug‘urib olganda ham yashashni istamasdan u dunyoga qaytib ketgan bolasining aqliga bunchalik lol qolmasdi. To‘g‘ri, hayot bu sinov ekanligini har kim biladi, lekin kimdandir so‘ralsa: “Xuddi mana shuning uchun ham xohlamayman, hech qanday sinovga muhtoj emasman, hech kimligimcha o‘z holimga qo‘ying”, – deb javob bergan bo‘lardi. Yana bunga har qanday odam hayotining har bir soati uchun hisobot berishi zarurligini ham qo‘shadigan bo‘lsak, u holda, aksincha, dastlab bizga hisobot berishlari zarur ekanligini, nima sababdan halovatimizdan judo qilib bizni shunchalik darajada baxtsizlikka duchor qilib, qiyin va mushkul ahvolga tushirib qo‘yganligini bilishga haqqimiz borligini tushunamiz (Olamlar egasi, Yaratgan odamlar baxtsiz bo‘lsin demagan, odamlar bir-birini baxtsiz qiladilar – tarj). Demak, noto‘g‘ri tamoyillar shularga olib keladi. Inson borlig‘i uning hayoti in’om etilmaganidan nishona: aksincha, u bizga berilgan qarz, uni uzish esa shart bo‘yicha majburiydir. Bu majburiyat bo‘yicha to‘lov bizdan kechiktirib bo‘lmas ehtiyojlar, qiynoqli istaklar, cheksiz g‘am-alamlar orqali hayotimiz davomida olinadi. Bu qarzni to‘lash uchun biz butun hayotimizni sarflaymiz, lekin shunda ham ma’lum foyizini to‘laymiz, xolos, asosiy qarzimizni esa o‘lim paytida to‘laymiz. Bu shartnoma majburiyatini qachon biz o‘z bo‘ynimizga olganmiz? Tug‘ilgan paytimizda…
Bir mavjudot sifatida inson hayoti unga berilgan jazo va gunohini yuvish uchun imkoniyat, deb qaralsa to‘g‘riroq bo‘lardi. Yahudiylar kitobini murosasozlik bilan qabul qilishimga sabab “Zand – Avesto”dan olingan (Bun-Daxishn, 15) – balki butun iudaizm ham shu kitobdandir – azaliy (dastlabki) gunohga botish haqidagi rivoyat bo‘lib, garchi u majoziy ma’noda metafizik ko‘rinishda bo‘lsa ham, haqiqatga yaqinroqdir. Shahvatparast gumrohlik mevasi sanalmish hayotimizga o‘xshaydigan boshqa biror narsa olamda yo‘q. Nasroniylikning “Yangi ahd” kitobi garchi axloqiy jihatdan braxmanlik va buddaviylikka yaqinroq bo‘lsa-da, yahudiylarning optimistik ruhiga yotdir, lekin oliy darajadagi donolikdir, shu rivoyat ularni bir nuqtada tutashtiradi.
Mabodo hayotimizga singib ketgan gunohlarimiz darajasini o‘lchamoqchi bo‘lsak, u bilan bog‘liq bo‘lgan iztiroblarimizga boqing. Har qanday kuchli azob, u jismoniymi yoki ruhiymi, shunga munosib ekanligimizdan dalolatdir, agar munosib bo‘lmaganimizda boshimizga tushmas edi. Nasroniylik hayotimizni xuddi shu nuqtai nazardan talqin qiladi: “Galatlarga murojaat”ning uchinchi bobiga Lyuter yozgan sharhlarning bir joyida shunga dalil bor (menda uning lotincha matndagi bir nusxasi bor): “Bizning butun jismoniy borlig‘imiz o‘ziga tegishli narsalar bilan birga iblisga tobedir, biz esa u egalik qilayotgan dunyoda mehmonmiz, xolos. Yeb turgan nonimiz, ichib turgan suvimiz, kiygan kiyimimiz, biz nafas olib turgan havo – barchasi uning qaramog‘ida”. Mening falsafamni tushkunlik kayfiyati yo‘g‘rilgan, deb baholovchi hovliqmalarga soddagina javobim shu: kelajakda har kimni gunohiga yarasha do‘zax azobi kutib turganligini tasvirlash o‘rniga, bu dunyoda qaerdaki gunoh bo‘lsa, o‘sha yerda do‘zaxga o‘xshash narsa borligini ko‘rsatdim: kimdir buni inkor etmoqchi bo‘lsa, vaqti kelib buni osonlikcha o‘zida sinab ko‘rishi mumkin.
Bir-birini g‘ajib, yeb-yo‘qotish bilan shug‘ullanayotgan, ur-yiqitlar girdobida dabdala bo‘lgan, iztirob chekayotgan mavjudodlar dunyosi bu; tirikchilik evaziga o‘ziga o‘xshash minglab yirtqich hayvonlarni azob-uqubatga solib o‘ldirgan va ularning tirik mozoriga aylangan yirtqichlar dunyosi bu; bilimdonlik bilan birga musibat dardini tortish qobiliyati ham yuksalib borayotgan, ziyolilik darajasi oshgan sayin shunga moslashib borayotganlar dunyosi bu. Mana shu dunyoni Leybnits tizimga solgan optimizmga moslashtirib, eng yaxshi mukammal dunyo sifatida namoyish etmoqchi bo‘ladilar. O‘taketgan bema’nilik!..
Optimist dunyoga ochiq ko‘z bilan qarashimni, uning qanchalik go‘zal ekanligi, quyoshning zarrin nurlari bilan yoritilgan tog‘lar, vodiylar, daryolar, o‘simliklar va hayvonot olami bilan dunyo munavvarligini ta’kidlamoqchi va h.k. Lekin bu dunyo tomoshagoh emas-ku? Bu narsalar, albatta, tomosha qilishga arziydi: lekin tomoshaning o‘zigina bo‘lishi – bu boshqa narsa. Keyin teolog (ilohiyotchi olim) keladi-da, olamning yaratilishi donolikka asoslanganligini; sayyoralar to‘qnash kelmasligi, dengizlar quruqlik bilan aralashib bo‘tqaga aylanmasligi, koinot uzluksiz sovuqdan qotib qolmasligi, issiqdan kuyib ketmasligi, ekliptikaning doimo bir tomonga og‘ib turishi natijasida abadiy bahor hukmron bo‘lib, biror narsa yetishtirib bo‘lmasligi va shunga o‘xshash hodisalar oldi olinganligi haqida maqtovlar, hamdu sanolar o‘qiydi. Lekin bular va shunga o‘xshash narsalarning barchasi zarur bo‘lgan shart-sharoitlar, xolos. Agar qandaydir bir olam mavjud bo‘lar ekan, undagi sayyoralar, xuddi Lessing o‘g‘li kabi, tug‘ilishi bilanoq o‘limga yuz tutmasdan, hech bo‘lmaganda uzoq bir qo‘zg‘almas yulduz nuri unga yetib kelgunga qadar turishi lozim bo‘lsa, u holda poydevori osongina qulaydigan bunday olamni no‘noqlik bilan yaratishga hojat yo‘q edi1. O‘sha maqtalgan optimizm erishgan natijalarini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, shu darajadagi mustahkam sahnada o‘ynayotgan aktyorlarga tikilibroq qarasak, ta’sirchanlik bilan birga iztiroblar ham paydo bo‘layotganini, ziyolilik darajasigacha rivojlanib, u bilan qo‘l ushlashib kuchayib borayotganini, qudrati o‘sgan sayin ochko‘zlik va musibat ham shu darajada o‘sayotganini va nihoyat, inson hayoti faqat komediya va tragediya uchungina xom ashyoga aylanib qolganligini ko‘ramiz, ana o‘shanda birorta insonda, agar u ikkiyuzlamachi bo‘lmasa, hayotni maqtab madhiya o‘qishga moyillik qolmasa kerak. Bu dardli dunyoga optimizmning yolg‘on maqtovlari to‘g‘ri kelmasligini, uning kelib chiqish manbalarini David Yum “Dinning tabiiy tarixi” asaridagi 6, 7, 8 va 13 boblarida, garchi yashirin tarzda bo‘lsa-da, ayovsiz chilparchin qiladi. Xuddi shu muallif “Tabiiy din haqida dialog” asarining 10, 11-kitoblarida men keltirgan dalillarga uyg‘un tarzda, juda aniq usullar bilan bu dunyoning ishlari azob-uqubatdan iborat ekanligini ochiq-oydin tasvirlagan, har qanday optimizmning foydasiz ekanligini ko‘rsatgan va tag-tomiri bilan yakson qilgan. Yumning yuqoridagi har ikkala asari e’tiborga sazovor, hozirgi Germaniyada ularning yaxshi bilmaydilar. Bu yerda esa mahalliy so‘zamollarning zerikarli vaysaqiligini, vatanparvarlik hissidan kelib chiqqan holda, bo‘rttirib ko‘rsatish, o‘rtachalarini ko‘klarga ko‘tarib ulug‘lash bilan ovoradirlar. Vaholanki, bu “Dialog”larni Gaman tarjima qilgan. Kant ularni
1. Artur Shopengauer boshqa asrlarida bu fikrga zid fikrlar aytgan (tarj).
ko‘rib chiqqan va qarigan chog‘ida ularni qayta nashr qilishga o‘g‘lini ko‘ndirmoqchi bo‘lgan, chunki Platnerning tarjimasi uni qoniqtirmagan (F.V.Shubert tomonidan tuzilgan Kant tarjimai holining 81 va 165-betlariga qarang). David Yumning har bir sahifasidan, Gegel, Gerbert va Shleyermaxerlarning barcha falsafiy asarlarini jamlaganda ham olib bo‘lmaydigan narsalarni olish mumkin.
Izchil optimizm asoschisi Leybnits hisoblanadi. Garchi biror marta ham uning uyg‘unlik va farqlanmas (narsalar) o‘xshashlik haqidagi qarashlarini chuqurroq o‘rganmagan bo‘lsam-da, men uning falsafadagi xizmatlarini rad etmoqchi emasman. Uning “Anglash haqida yangi tajribalar”iga kelsak, bu – Lokkning mashhur asarini go‘yo tuzatgandek bo‘lib, yengilgina tanqid bilan sug‘orilgan qisqacha bayonnoma, xuddi Nyutonning tortishuv tizimiga qarshi qaratilganga o‘xshaydi. “Osmon jismlari harakatlari sababi haqidagi tajriba”ga bildirilgan omadsiz urinishdek. “Sof aql tanqidi” aynan mana shu Leybnits-Volf falsafasini rad etadi: unga nisbatan dushmanlarcha munosabatda, hatto uni yo‘qqa chiqaradi, holbuki u Lokk va Yum falsafasiga nisbatan uning davomchisi va rivojlantiruvchisi hamdir.
Agar hozirgi falsafa professorlari turli yo‘llar bilan Leybnitsni, uning avra-astarini ag‘darib qaramasdan, yana oyoqqa turg‘azmoqchi, hatto ko‘klarga ko‘tarmoqchi bo‘lsalar, boshqa tomondan esa ular Kantni imkon boricha kamsitib, o‘z yo‘llaridan chetlatmoqchi bo‘lsalar, bu – “dastlab yashamoq” uchun to‘la asos yaratadi: axir “Sof aql tanqidi” yahudiy mifologiyasini falsafa sifatida ko‘rsatishga, “ruh haqida” ayrim voqelikka o‘xshatib yoki u haqda barchaga ma’lum va tayin shaxs sifatida gapirishga yo‘l qo‘ymaydi, balki qanday qilib faylasuflar shunday tushunchaga ega bo‘lishdi va undan ilmiy maqsadlarida foydalanishga kim huquq berdi, deb hisobot talab qiladi. Ammo, dastlab yashamoq, keyin esa falsafa suqmoq! Yo‘qolsin Kant! Yashasin bizning Leybnits! – deydilar.
Leybnitsga qaytar ekanman, shuni aytishim zarurki, optimizmni muntazam tarzda, keng miqyosda rivojlantirgan “Teoditseya”si buyuk Volterning o‘lmas “Kandid”ini yaratishga sababchi bo‘lganligidan boshqa biror xizmatini e’tirof eta olmayman. To‘g‘ri, Leybnits o‘zi ham kutmagan holda, tez-tez tilga olib turadigan dunyodagi mavjud yovuzlik uchun yuzaki kechirim so‘rashga asosli bahona topgan: shuni aytadilar-da – ayrim paytda yomonlik ham ketidan yaxshilikni ergashtirib keladi deb. Optimizmga qarama-qarshi bo‘lgan biror narsaga sig‘inish uchun faqat rostgo‘y bo‘lish kerakligi haqida Volter qahramonining nomi shunga ishora qilib turipti. Haqiqatan ham, gunoh, iztirob va o‘lim bir-biriga navbat bermay o‘ynashayotgan bu sahnada optimizm qiziq bir shakldagi ko‘rinishda namoyonki, uni hazilomuz qabul qilish mumkin. Garchi biz uning kelib chiqishini yetarli darajada aniq bilmasak-da, Yum o‘sha sirli manbani qiziqarli tarzda ochib berdi (bu – ikkiyuzlamachilik maqtovi bilan ifodalangan optimizm omadining haqoratomuz tarzdagi ko‘rinishi).
Leybnitsning, bu dunyo yaratilishi mumkin bo‘lgan barcha dunyolar ichida eng yaxshisi, degan sofistik daliliga qarshi jiddiy va vijdonan – bu dunyo yaratilishi mumkin bo‘lgan barcha dunyolar ichida eng yomoni degan dalilni keltirish mumkin. Zero, “mumkin” degani bu kim nimani xohlasa o‘z fantaziyasini ishga solib, shuni chizib berish degani emas, balki mavjud bo‘lishi va saqlanishi mumkin bo‘lgan dunyo haqida bu fikr. Dunyomiz zo‘rg‘a saqlanib turish darajasida omonat qilib yaratilgan, agar bundan ham yomon qilib yaratilganda edi, allaqachon u qulab tugar edi. Binobarin, dunyoni bundan ham yomon qilib yaratish umuman mumkin emas, chunki u holda mavjud bo‘la olmas edi, demak, bizning dunyo yaratilishi mumkin bo‘lgan dunyolar ichida eng yomoni. Amalda, nafaqat sayyoralar to‘qnash kelib qolganda, hatto ulardan birining harakati davomida boshqalari bilan nomutanosiblik ortib borgan taqdirda ham bu dunyo tez orada barbod bo‘lardi: falakiyotshunoslarga ma’lumki, sayyoralarning o‘zaro aylanma harakatlari davri bir-biriga irratsional bog‘liq bo‘lib, tasodifiy to‘qnashuvlar yuz bermasligini hisoblab chiqishgan, bunda, har holda tabiiy halokatlar yuz bermay, sayyoralar muvozanati saqlanib turishi mumkin. Ular o‘z hisoblarida yanglishmaganliklariga (garchi Nyuton bu fikrga qarshi bo‘lsa ham) va sayyoralar tizimining bu abadiy mexanik harakati, boshqa narsalar to‘xtab qolganda ham, to‘xtab qolmasligiga umidvormiz. Sayyoraning qattiq qobig‘i ostida ulkan kuch-quvvat mavjud va qandaydir tasodifiy hodisa uni tashqariga chiqarib yuborsa, qobiq ustidagi barcha jonzod halok bo‘lishi muqarrar: sayyoramizda bunday hodisa kam deganda uch marta ro‘y bergan. Lissabonda va Gaitidagi zilzila, Pompey shahrining vayronagarchiligi – bular bo‘lishi mumkin bo‘lgan tabiiy ofatlar oldida holva. Hatto ximiya fani ham aniqlashga ojizlik qiladigan atmosferadagi sezilmas o‘zgarishlar natijasida tarqalgan vabo, sariq bezgak va shunga o‘xshash qora o‘latlar millionlab odamlar yostig‘ini quritadi. Agar bu o‘zgarishlar bir necha barobar ko‘proq bo‘lganida Yer yuzida hayot so‘nar edi. Atmosfera haroratining ko‘tarilishi esa barcha daryo va suv manbalarini quritib yuborardi.
Jonivorlar a’zolaridagi kuch-quvvat ular hayot kechirishlari uchun zarur bo‘lgan miqdorni tashkil etadi, ular buni saqlab turish va avlodlarini davom ettirish evaziga tinmasdan o‘rnini to‘ldirib turishlari kerak. Shu sababli jonivorlar biror a’zosini yo‘qotsa yoki faoliyati cheklansa, aksariyat hollarda o‘limga mahkum. Hatto odamlardan ular aqlli va ongli bo‘lishlariga qaramay, o‘ndan to‘qqiztasi muhtojlikdan qutulish uchun doimo kurash olib boradi, choh yoqasida, o‘lim xavfi ostida yashaydi, og‘ir va mashaqqatli mehnat evaziga turmush posangisini bazo‘r saqlab turadi.
Shunday qilib, barcha jonzot va har bir jonivorga hayot kechirishi uchun, faqat jonini saqlab turish uchungina asqotadigan imkoniyat berilgan: shu sababli ularning hayoti tinimsiz kurashlardan iborat, har qadamida ularni o‘lim xavfi kutadi. Ko‘pincha bu xavf-xatardan qutulish imkoni yo‘qligi uchun tabiat naslning qirilib ketmasligini ta’minlaydi, shu sababli jonzotlar keragidan ortiqcha darajada zurriyot qoldiradi. Sayyoramizda bir vaqtlar yashagan, keyinchalik yo‘qolib ketib toshga aylangan jonzotlarning qoldiqlari bunga hujjatli dalil va guvoh bo‘la oladi; keyinchalik ular mavjud bo‘lishiga imkoniyat butunlay qolmagan, binobarin, ular yashagan olam mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan eng yomon olamlarning ham yomoni hisoblangan.
Mohiyatan olganda, optimizm – haqiqiy asl-naslimizning noo‘rin maqtanishi, ya’ni hayotga aylangan irodaning o‘z bunyodkorligidan mag‘rurlanishidir. Shu sababli optimizm nafaqat soxta, hatto zararli ta’limotdir. Amalda u hayotni, go‘yo biz istagan holat sifatida, biz ko‘zlagan baxt sifatida tasvirlab beradi. Shundan kelib chiqqan holda har bir odam o‘zini baxt va rohat-farog‘atga sazovor, deb o‘ylaydi, lekin, aksariyat, u nasib etmasa, o‘zini adolatsiz tarzda kamsitilgan, hayotda maqsadga erisha olmagan omadsiz odam sifatida his qiladi: vaholanki, hayotimiz maqsadini oxiri o‘lim bilan tugaydigan mehnatda, yo‘qchilikda, qashshoqlikda, g‘am-anduhda ko‘rish to‘g‘riroq bo‘lardi (brahmanlik, hinduviylik va haqiqiy nasroniylik shunda ko‘radi), chunki aynan mana shu qiyinchiliklar bizdagi irodaning hayotga bo‘lgan intilishini inkor etadi.
“Yangi Ahd”da qiynoqlardan iborat hayot poklanish jarayoniga qiyoslanadi, musibat – nasroniylik ramzi hisoblanadi. Shu sababli Leybnits, Sheftsberi, Bollingbrok va A. Poplar o‘z optimizmini bayroq qilib chiqqanlarida ko‘pchilik yer chizib qoldi, chunki nasroniylik optimizmni chiqishtira olmaydi. Volter ham “Lissabon halokati” nomli she’rida optimizmga qarshi bo‘lib, unga yozgan so‘zboshisida buni tubdan aniqlab berdi. Bu buyuk insonni ayrim sotqin olmon qog‘ozbozlari yerga urmoqchi bo‘lsalar-da, men uni mehr bilan ko‘klarga ko‘taraman, u Russodan ancha yuqori turadi. Volterning fikrlari g‘oyatda chuqur, bu quyidagi qarashlarida namoyon bo‘ladi: 1) inson hayotida yovuzlik va musibatning nisbatan ko‘pligini anglashi; 2) iroda kuchi mustahkam bo‘lishi zarurligiga qat’iy ishonch; 3) koinotning fikrlovchi avvali moddiyligining ehtimolligi haqidagi Lokkning g‘oyalarini haqiqiy deb hisoblashi. Russo bo‘lsa, o‘z deklamatsiyalarida bunga qarshi chiqadi, masalan, “Savoya vikariysining diniy e’tiqodi” nomli protestant ruhoniy- pastorlarining sayoz falsafasini tasvirlovchi asarida. Xuddi shu ruhda Russo optimizmni ko‘klarga ko‘tarib, 1756 yil 18 avgustida Volterga yozgan uzundan-uzoq maxsus xatida uning yuqorida eslatilgan she’riga qarshi chiqib, ma’nosiz, yuzaki, noto‘g‘ri mantiqqa suyanib xulosa qiladi. Russo falsafasining o‘q chizig‘i va asosiy poydevori – nasroniylik ta’limotidagi inson zotining boshlanishi, azaliy gunohi va buzuqligi emas, balki u azaldan ezgulikka moyilligi va kamolotga yetishish uchun cheksiz qobiliyatga ega ekanligi, faqat tsivilizatsiya va uning mevalari uni yo‘ldan ozdirganligi, deb o‘z optimizmi va gumanizmini shu asosga qurganligidir.
“Kandid” asarida optimizmga qarshi hazil-mutoyiba uslubida kurashgan Volter ham, o‘lmas buyuk asari “Kain” (Qobil va Hobil)da bu dunyoqarashga fojia uslubida jiddiy qarshi chiqqan Bayron ham obskurant (rasmiyatchi) Fridrix Shlegel tomonidan so‘kish eshitgan. Qolaversa, agar men o‘z qarashlarimni tasdiqlash maqsadida barcha zamonlardagi donishmandlarning optimizmga qarshi ruhda aytilgan mulohazalarini keltiradigan bo‘lsam, ularning keti uzilmasdi, chunki ularning deyarli har biri bu dunyo behalovat va surursiz ekanligi haqida zo‘r gaplarni aytganlar. Shu sababli, men o‘z qarashlarimni tasdiqlash uchun emas, balki shu bobni bezatish uchun shunga o‘xshash ko‘chirmalardan bir nechtasini keltirish bilan yakunlamoqchiman. Dastavval shuni eslatmoqchimanki, greklar, nasroniylikdan va yuqoriosiyoliklarning dunyoqarashidan qanchalik uzoq bo‘lmasin, iroda o‘rnining qanchalik darajada kuchli ekanligini qat’iylik bilan tasdiqlamasinlar, har holda ular musibat borliqning ich-ichiga singib ketganligini anglaganlar. Tragediyani aynan shular yaratganligi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Dastlab Herodot tomonidan, keyinchalik boshqa yozuvchilar tomonidan qoldirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, frakiyaliklar odati bo‘yicha yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning dunyoga kelishini yig‘i-sig‘i, dod-faryod bilan nishonlashgan, bu dunyoda har qadamda yovuzliklar xavf solishini unga aytib yig‘lashgan, marhumni esa, aksincha, bu dunyo musibatlaridan qutulganligini aytib, xursandchilik va hazil-mutoyiba bilan dafn etganlar. Bu haqda Plutarx (“She’riyat erkinliklari haqida”) bizgacha saqlangan ajoyib she’rida shunday deydi:
“Ular tug‘ilganlarni qayg‘u-alam kutayotganligi uchun yig‘lab kutib olishgan; o‘lganni esa musibatlardan qutulgani uchun do‘stlari olqishlab, xursandchilik bilan kuzatishgan”.
Xalqlarning qon-qardoshligini ko‘rsatish uchun emas, balki ushbu holatni axloqan tasdiqlash uchun shuni qo‘shimcha qilish kerakki, meksikaliklar chaqaloqni: “Bolaginam, sen sabr-toqat uchun tug‘ilgansan; sabr qil, iztirob chek, sukut saqla”, degan so‘zlar bilan kutib olganlar. Shu hissiyotga bo‘ysunib, Svift (Valter Skott uning tarjimai holida keltirganidek) bolaligidan boshlaboq tug‘ilgan kunini xursandchilik bilan emas, xafagarchilik bilan kutib olishni odat qilgan. O‘sha kuni u uyida o‘g‘il tug‘ilganligi haqida xabarni eshitgach, otasining uyida Injildan Iov ko‘z yoshi to‘kayotganligi haqidagi bo‘limni o‘qib o‘tirgan.
Aflotun “Suqrot apologiyasi”da bu donishmand tilidan, o‘lim bizni ongimizdan abadiyan judo qilganda biz uchun ezgu tuhfa bo‘lur edi, chunki bir kunlik uyqu oromi, hayotimizdagi eng baxtli kundan ko‘ra yaxshiroqdir, degan joylarini batafsil keltirish juda uzoq vaqtimizni olgan bo‘lardi.
Geraklitning: “Hayot – nomigagina hayot, amalda esa bu – o‘lim”, deb yozadi “Hayot” so‘zining katta etimologiyasi” kitobida. Evstet “Iliada” haqida” asarida ham shunday degan.
Feognitning mashhur go‘zal she’rlaridan:
Tug‘ilmaslik – inson uchun eng katta baxtdir,
Ko‘rmasidan quyosh nurin, yorug‘ dunyoni.
Yo tug‘ilib, shu zahoti yerga kirsaydi,
Ko‘rmas edi bu g‘am-alam, achchiq ro‘yoni…
Sofokl “Edip Kolonda” dramasida bu fikrni lo‘ndaroq qilib aytgan:
Tug‘ilmaslik – ulug‘ ne’mat ekan bizlarga,
Modomiki tug‘ildikmi, tez ketgan yaxshi.
Evripid aytadi:
O, inson azoblari, tuzalmas dardlar…
Gomer avvalroq aytgan:
“Yer yuzida nafas olib, yashab turganlar
Orasida eng baxtsizi insonlar ekan”.
Hatto Pliniy ham: “Tabiat tomonidan insonga tuhfa qilingan ne’matlar ichida o‘z vaqtida kelgan o‘limdan boshqa yaxshiroq narsa yo‘q – bu har bir insonga berilgan qalb davosidir”, degan.
V. Shekspir dramasida qirol Genrix IV tili bilan aytadi:
Kelajakni biz avvalroq bilganda, evoh,
Tushunardik, hayotimiz qadahi goho
Shodlik bilan to‘lar, goho g‘am-anduh bilan.
Qaysi biri nasib etar – tasodif ishi,
Orzu qilar eng baxtiyor, muhtaram zotlar
O‘lganimiz yaxshi edi bunday xorlikdan…
Nihoyat Bayron shunday degan:
“Hayotingda eng quvonchli bo‘lgan damlaringni hisobla; besaranjomlikdan holi bo‘lgan kunlaringni hisobla, hayoting qanday o‘tgan bo‘lmasin, shuni anglagilki, umuman hayot kechirmaganing yaxshiroq bo‘lardi”.
Va Baltazar Gratsian “Kritikon” asarida (1 qism, 5 fikrlar boshl. va 7 fikrl. oxirida) hayot musibatlarini qora bo‘yoqlarda tasvirlaydi va uning fojia ekanligini mufassal ko‘rsatib beradi.
Lekin, hozirgi kunlarda hech kim Leonardi (1798–1837 yy. – italyan shoiri) kabi bu masalaga chuqur va har tomonlama yondoshmagan. Bu muammoni yechishga u butun borlig‘i bilan kirishgan; doimiy mavzusi – hayotimizning masxarali va musibatli holatlarini asarlarining har bir sahifasida juda ko‘p shakl va ko‘rinishlarda, turli-tuman obrazlar orqali yoritib berganki, bu narsa hech qachon ko‘nglimizga tegmaydi, aksincha, ta’sirchan va juda qiziqarlidir.

Abdunabi Abdulqodir tarjimasi