Har bir narsaning yangisi va eskisi bo‘lishi tabiiy. Lekin, odamning eskisi bo‘lishini birinchi marta bolalikdagi do‘stim Ismoildan eshitdim.
— Odamning eskisi qanday bo‘ladi? — dedi u bir kuni xonamga kirib kelib.
Rosti, hayratim oshdi:
— Odamning ham eskisi bo‘larkanmi?
— Bo‘larkan.
— Mumkindir. Balki, qarigan odamni shunday deb atashar?
— Yana?
— Yana... qattiq o‘sal yotgan bemorni...
— Yana?
— Aqldan ozganni...
— Yana-da boshqa?
— Boshqa... Yo‘q, bilmadim.
— Ana shunaqa, bilmaymiz! Siz bilan biz bilmaydigan undan-da boshqa eskisi bo‘larkan!
Hayron qoldim. Men bilmaydigan eskisi bo‘lishi mumkin, ammo uning bilmasligi... e, yo‘q! U bilmaydigan narsaning o‘zi yo‘qdir-ov. Yotsayam-tursayam o‘qiydigani nuqul kitob. Yoshi oltmishni o‘kchalab borayotgan bo‘lsa hamki, xuddi yoshlardek, kompyutering bormi, interneting bormi — sharillatib ketaveradi. Kuniga yetti-sakkiz marta televizordan olam yangiliklaridan boxabar bo‘lib o‘tiradi. Yer kurrasining qaysi burchagida biror siyosatchi ishdan chetlatilib, o‘rniga boshqasi kelsa, radiodan oldin Ismoildan eshitaman. Shundoq ekan, uning odamning eskisini bilmasligi menga juda erish tuyuldi.
— Bilasanmi, o‘sha odamni kim eskirtiradi?
— Yetishmovchilikdir, balki?
— Yo‘q.
— G‘am-qayg‘u?
— Yo‘q.
— Uzoqqa cho‘zilgan xastalik?
— Yo‘q.
— Qarilikdir, balki?
— Ovsarligingga boraverasan, jo‘ra, — dedi u oxiri o‘zi javob berishga chog‘lanib. — Odamni izidagilar, ya’ni, o‘z izdoshlari eskirtiradi. Men senga boshimdan kechgan bir-ikki voqeani aytib beray. Bilishimcha, bunaqa voqealar sening boshingdayam bor, faqat sen ularga ahamiyat bermay yurgandirsan.
Bir kuni kechki ovqatdan keyin televizor ko‘rib o‘tirgandim. Katta o‘g‘limning qo‘l telefoni qo‘qqis jiringlab qoldi. Qo‘liga olgandi, nariyoqdagi shovqin-suron, musiqa qiyqirig‘iga qaraganda restoran yoki bardan qo‘ng‘iroq qilishyapti. “Kar odam — baqiroq” deganlaridek, katta shovqin-suron ichida o‘tirgan odam ham xuddi daryoning narigi tomonida turgandek, baqirib gaplasharkan. Telefondagi baqiriq-chaqiriq mengayam eshitilib turibdi. O‘rtog‘i ekan. O‘g‘limni bazmi-jamshidlariga taklif qilyapti.
— Yo‘q, jo‘ra, bora olmayman, — dedi o‘g‘lim. — Soat o‘ndan o‘tib ketdi.
— O‘tsa nima bo‘pti? Qiz emassan-ku?
— Dadam ruxsat bermaydi.
Jo‘rasi xoxolab kuldi. Kulishining boisi, bola-chaqali bo‘lgan yigitning “dadam ruxsat bermaydi” degan gapi nasha qilib, jig‘ibiyroni chiqyapti.
— Ay, jo‘ra, bilasan-ku shu paxanlarni, eskirgan odamlar, “do‘pposlab ketishadi, o‘ldirib ketishadi” deb, miyaning qatig‘ini chiqarvorishadi. Ularga gap tushuntiraman degancha o‘n bir bo‘ladi, boraman degancha o‘n ikki... Yaxshisi, kelgusi bazmlaringda...
— O‘g‘lim telefonni o‘chirdi.
— Menmi eskirgan? — dedim xunobim oshib. — Endi ellik beshga kirdim-ku?
— Gap yoshda emas-ku, dada.
— Xo‘sh, nimada?
— Baribir, siz “yarim tunda nima bor, birov do‘pposlab ketadi” dermidingiz? Derdingiz?
— Bilib bo‘ladimi, axir?
— Ana “eski hammom — eski tos”, ya’ni, eski gap. Hozir zamon boshqa, yoshlar tong otguncha bazm qurishadi, sayr qilishadi. Sizlarga qolsa, kun botmasdan uyni topish kerak.
Indamadim. Rosti, bolalaringning bemahal tentirab yurganidan ko‘ra ko‘z oldingda o‘tirgani ma’qul emasmi? Demak, bu tushunchamiz bilan biz eskirganlardan ekanmiz. Ularning tushunchasiga ko‘ra, uy degani kiyinib-echinib ketish uchun, ul-bul narsangni qo‘yib ketish uchun shunchaki boshpanaga o‘xshaydi. Dasturxon atrofida apoq-chapoq bo‘lib o‘tirish — eskilik, eskirgan urf emish.
Buyam mayli, deylik. Bir kuni tush payti institutda ikkinchi kursda o‘qiydigan qizim bir dugonasini boshlab keldi. O‘z xonasiga kirib, allamahalgacha gaplashib o‘tirdilar.
— Dada, — dedi qizim xos xonasidan chiqib kelib, — kelayotgan bayram kuni kursdoshlarimiz bilan bazm o‘tkazmoqchimiz.
— Yaxshi o‘ylabsizlar, — dedim.
— Bazmni bizning uyda tashkil qilmoqchimiz.
— Bosh ustiga. Xudoga shukr, xonalar keng.
— Lekin, biz to tong otguncha o‘tiramiz.
— Nima? Nega endi tong otguncha? Axir, yarim oqshomdan keyin, hatto, ko‘rshapalaklar ham uyquga ketadi-ku?
— Ana, aytdim-ku tushunmaydi deb, — dediyu qizim qahr bilan xonasiga kirib ketdi.
Shu asnoda ichkaridagi dugonasi qizimga tasalli berayotgani eshitilib qoldi:
— Xafa bo‘lma, dugonajon. Bizning uydagilar ham shunaqaroq — eskirgan odamlar, yoshlarni tushunishmaydi. Yaxshisi, Qobilning kvartirasida o‘tkazamiz, uning ota-onasi qishloqda.
Ketaman deguncha, qizim tashqariga qaytib chiqmadi. Parishon holda bir xil bo‘p ketdim. Rostdanam, eskirib borayotgandirman, chog‘i. Istiholani yig‘ishtirib qo‘yib, ko‘zgu oldiga bordim. Bo‘y-bastim binoyidek, hali qarib-churib borayotganim yo‘q-ku.
Siyosatga ham bir qur o‘y yugurtirib ko‘rdim. Bilaman, hozir erkinlik, demokratiya. Dunyo tinch. O‘lim kamayib, tug‘ilish ko‘payyapti. Texnika rivojlandi. Koinotga hatto oddiy sayohatchilar ham yo‘l olishyapti. Robotlarning “odam bo‘lib ketishi”ga bir bahya qolib turibdi. Hammasi joyida, risoladagidek, shekilli.
Ammo, negadir ko‘nglim alg‘ov-dalg‘ov edi. Qarangki, omadsizlik bir kelsa, qo‘shaloq kelarkan. Tantiqroq bo‘lib o‘sgan kenjatoy o‘g‘lim bor, o‘zi maktabni endigina tugatayotgan o‘smir. O‘sha kenjatoyim bir kuni onasi bilan choy ichib o‘tirgan paytimizda tashqaridan shoshib-pishib kirib keldiyu televizorni allaqaysi chet elning kinosiga qo‘yvordi. Ekranda butida shapaloqday ishtoni bor, usti shir yalang‘och davangirday bir yigit sinchalakdek bir qizning labidan zulukdek so‘rib, qotdi-qoldi.
— Hoy, anavingni o‘chir! — dedim o‘g‘limga.
O‘g‘lim kuldi. Aytganimni tinglamadi.
— Hoy, o‘chir deyman!
— Qo‘ysangiz-chi, dada, o‘zim shu kinoni ko‘rishga shoshib, darsdan qochib keldim.
— Esing joyidami, o‘zgartir deyman, uyalmaysanmi?
Oxiri, pultni olib, boshqa kanalga qo‘yvordim.
— Uff, uyat-uyat deysiz! — o‘g‘lim o‘rnidan turib ketdi. — Nuqul eskirgan gaplarni aytaverasiz. Aksincha, hozir Yevropada bu holatni madaniyatning eng yuqori turi hisoblashadi.
— Bu yer Yevropa emas-ku, axir?
— Siz doim eskicha fikrlashga moyilsiz! — dediyu chiqdi-ketdi. Tinglab tursam, dahlizda unga kennoyisi dalda beryapti:
— Xafa bo‘lma, Mirzatoy, o‘ksinma. Eskirgan odam, aytaveradi...
Daf’atan direktorimiz yigirma yoshlardagi bir yigitchani xonamga boshlab kirdiyu Ismoilning hikoyasi uzilib qoldi.
— To‘rabek og‘a, bu yigitcha sizga yordamchi bo‘ladi. Ishlar bilan o‘zingiz tanishtira qoling, — dedi direktor.
Men yigitchaga qo‘limni cho‘zdim. U bolaligiga boribmi yo uyaldimi, qaydam, biz bilan salomlashishni xayoligayam keltirmadi.
— Qani, — dedim direktor chiqib ketgach, — manavi stolga o‘tirib, ishga kirish haqida ariza yozgin.
— Arizani boya yozdim-ku.
— Yana bir marta yozsang, hech narsa bo‘lmas, a?
U oq qog‘ozga ruchkani oborib kelib-oborib kelib, anchagacha o‘tirdiyu nihoyat yozdi. O‘qib ko‘rsam, baraka topgurning to‘rt qator arizasidan o‘n ikkita xato chiqdi.
Darhol telefon go‘shagini ko‘tardim.
— Bu yigitchaning savodi juda past-ku, — dedim direktorga.
— Uni qayoqdan bila qoldingiz?
— Ariza yozdirib ko‘rgandim.
— Qiziqmisiz, hoy, oqsoqol! — deya direktor do‘q ura boshladi. — Arizani siz emas, men yozdiraman. Bilasizmi, hozir yozuv zamoni emas, kompyuter zamoni! Eng muhimi, shu yigitcha kompyuter sohasi bo‘yicha ustasi farang. Master! Siz esa... Ayting-chi, qachon qo‘yasiz shu eskicha fikrlashni! Eski kiyimlarni yechib, qoziqqa iladigan vaqtingiz bo‘ldi-ku? Umuman-chi, kiyim emas, o‘zingizning tushunchangiz ham, qalbingiz ham eskirgan!
Direktor trubkani sharaqlatib qo‘yvordi. Mening rang-ro‘yim oqarib ketdi, shekilli.
— Vey, tinchlikmi? — dedi Ismoil xavotirlanib.
— Ikkov bo‘ldik, jo‘ra, — dedim men arang jilmaygan ko‘yi. — Ahamiyat bermay yurgan ekanman, qara, menam eskiribman.