Chin ma’nodagi karvonsaroyga aylanib qolgan, dengizchi va sayyohlar bilan to‘lib-toshgan ko‘hna, devorlari yag‘ir mehmonxonaning eski qanotidagi xonada o‘tirardim. Bo‘lmada turli xalta-xurjunlar, ashqol-dashqollar ochilib-sochilib yotar, tamaki qutilari, ustara, qurol-aslaha, o‘q-dori va hokazolar har joyda qalashgan edi. Buning ustiga, adabiyot haqida behuda va og‘irdan og‘ir bahs bo‘lgan, hozir deraza yonida horg‘in o‘tirar edim. Allaqachon qosh qorayib, sokin tun cho‘kkan va u mening ruhimga xuddi zahar kabi tobora yoyilib borardi. Garchi xunobim oshib turgan bo‘lsa-da, ertaga bir kemacha tiklab, Yangi Yerga va undan nari Kar dengizi tomonlarga borishimiz haqidagi fikrdan ichim yayrardi.
Men hamon derazadan olis-olislarga, tomlarning tepasiga, ufqdagi yengil qizg‘ish bulutlarga tikilib o‘tirardim. Tomlar orasidan Dvina daryosi unda-bunda yalt-yalt ko‘zga tashlanardi. Bandargoh ostonasida turgan mahobatli o‘rmonchi kemalar esa qorayib ko‘rinar, ulardan g‘ira-shira yorug‘lik taralardi. Goh-gohida pishillab bug‘ ko‘tarilar, ishlayotgan ulkan murvatlar bo‘g‘iq gurillar, shatakchi kemalar itlarday uv tortar, safarga otlanayotgan kemalar esa kuchli va g‘amgin zang chalar edi.
Pastda allaqachon ulovlar siyraklab qolgan, tramvayning taraqa-turug‘i umuman kamaygan edi. Ayni damda ostki qavatdagi restoran vag‘ir-vug‘urga to‘lgan, orkestrning ilhomi bevaqt qo‘zib, g‘ijjaklar dodlar, nog‘oralar ustiga tinimsiz musht yog‘ilar edi. Kechqurungi sozandalar guruhi odatda nafaqaxo‘rlardan iborat bo‘lardi. Restoran oynalari hovli tomonga qaragani sababli ovozlar mening xonamga yaxshigina yetib kelardi. Ana, restoranning hamishahozir, o‘zgarmas qorovuli Vasya tog‘a aysh-ishratga o‘rgangan uch-to‘rtta olchoq-muttahamni ichkariga qo‘ymadi. Bu paytda mening qadrdon va baxtiyor bir do‘stim restoranda oshnalari – rumin tsirkchilari bilan ispancha va eskimoschada suhbatlashib o‘tirardi. Men esa yolg‘iz edim. Boyagina pastki qavatda mahalliy bir bilimdon bilan adabiyot to‘g‘risida qurgan bahsimiz yodimga tushdi va yozuvchi jasorati haqida o‘ylay boshladim.
Yozuvchi mardonavor bo‘lishi kerak, deb o‘yladim men. Chunki uning hayoti qiyinchiliklar bilan kechadi. U oppoq qog‘oz bilan yuzma-yuz qolgan chog‘lari hamma-hamma narsa unga qarshi chiqadi. Ungacha yozilgan milyon-milyon kitoblar bosh ko‘tarib keladi. Axir, sengacha hamma gap aytib bo‘lingan bo‘lsa, endi qo‘lga qalam olishning nima keragi bor? Buni o‘ylashning o‘zi dahshat! Yozuvchining yovlari orasida bosh og‘rig‘i va ba’zan qo‘zg‘alib qoladigan o‘ziga ishonmaslik hissi ham bor. Buning ustiga, ishlayotgan paytingda qo‘ng‘iroq qiladigan yoki yo‘qlab keladigan turli odamlar, turfa tashvishlaru yugur-yugurlar, go‘yo muhimday ko‘rinadigan ishlar… Aslida, yozuvchi uchun oldida turgan ijodiy ishdan ko‘ra ahamiyatlirog‘i yo‘q. Unga hatto quyosh ham xalal beradi: uydan chiqishga, umuman, biror joyga borib, hordiq chiqarishga, atrof-muhitni ko‘rish, biror yaxshi voqeani boshdan kechirishga chorlab turadi. Ishga qo‘l bormay, yurak tisarilib turgan damlarda yomg‘ir ham vahimaning uyasiga aylanadi, ishdan tamoman sovitadi.
Yozuvchining tevaragidagi jumla olam qaynoq hayot ichida tinimsiz harakatlanadi, yelib-yuguradi, butun dunyo qaergadir shoshadi. U esa bu olamga go‘yo yoshligidayoq asir tushgan, u boshqalarga qo‘shilib yashashi zarur. Bunday bo‘ladigan bo‘lsa, uning yolg‘iz qolishiga qanaqa ehtiyoj bor? Juda katta ehtiyoj bor. Chunki ijod jarayonida uning atrofida hech kim – na onasi, na xotini, na bolalari – hech kim bo‘lmasligi kerak. U faqat qahramonlari, so‘z-iboralari va zavqu shavqi bilan birga bo‘lishi zarur.
Yozuvchi ishga kirishar ekan, unga qarshi haddan tashqari ko‘p “dushman” qurollanadi, hamma narsa uni chorlaydi, unga o‘zini eslatadi. U esa o‘zigagina xos, o‘zi o‘ylab topgan dunyoda yashashi shart. Hech kim hech qachon ko‘rmagan, biroq hayotda borday tuyuladigan qahramonlarini o‘z yaqinlariday bilishi, ular haqida qayg‘urishi kerak. Deraza yoki devor ortiga, qaerlargadir tikilib o‘tirar ekan, u hech narsani ko‘rmaydi. Faqat poyonsiz kunlarni, ortda qolgan va oldda turgan sahifalarni, o‘zining omadsizligiyu chekinishlarini ko‘radi, xolos. Bu unga judayam og‘ir va alamli. Unga hech kim yordam bera olmaydi, chunki u tamoman yolg‘iz.
Hamma gap ana shunda, unga hech kim ko‘makchi bo‘lolmaydi, uning uchun biror zot qo‘liga qalam yoki mashinka olib biror narsa qoralamaydi, qanday yozish kerakligini ko‘rsatib bermaydi. U bu ishni o‘zi yolg‘iz bajarishi kerak. Agar buni eplay olmas ekan, har qanday chiranish bekor – u yozuvchi emas. Sog‘misan-kasalmisan, ishingni to‘g‘ri tanladingmi-yo‘qmi, sabr kosang chuqurmi-sayoz – bular bilan hech kimning ishi yo‘q. Ana shu holatda o‘zingni yo‘qotmaslik katta jasorat bo‘ladi. Agar sen yomon yozgan bo‘lsang, seni hech narsa – unvoning ham, mukofotlaring ham, oldingi muvaffaqiyatlaring ham qutqara olmaydi. Unvoning ba’zida yomon yozgan narsangni chop etishga ko‘maklashishi mumkin, do‘st-oshnolaring yozganingni maqtab, ko‘nglingni ko‘tarishga urinadi, qalamhaqi ham olasan. Lekin bularning baridan qat’i nazar, sen yozuvchi emassan…
Barini yana qaytadan boshlash uchun sabr-toqatli, matonatli bo‘lish zarur. Ishga kirishgan chog‘ing birdan iste’doding qayoqqadir yo‘qolib, birinchi jumladayoq tilingga tushov tushsa, bunga mardonavor chidash bermog‘ing kerak. Iste’dod ba’zida uzoq vaqtga ketib qoladi, lekin sen chidamli bo‘lsang, albatta qaytadi.
Haqiqiy yozuvchi kuniga o‘n soat ter to‘kadi. Ishlar yurishmay qolgan holatlar esa ko‘p bo‘ladi. Kunlar ketidan kunlar o‘tib boradi. U hech narsa yoza olmaydi va, shu bilan birga, bu ishdan voz ham kecha olmaydi. Alam-g‘azab bilan, deyarli ko‘zda yosh bilan o‘zi shundoq ham sanoqli bo‘lgan kunlar shuvillab o‘tayotganini, behuda sovrilayotganini his etib yashaydi.
Nihoyat, asariga so‘nggi nuqtani qo‘yadi. Endi u bo‘m-bo‘sh. Go‘yo endi u boshqa biror satr ham yozmaydiganday. U, deylik, “Mana, ishimni qilib qo‘ydim, stolimda bir bog‘lam bo‘lib qoralamam turibdi. Bunaqasini hozirgacha hech kim yozmagan. Mayli, mengacha Tolstoy va Chexov ham qalam tebratgan, lekin bu asarni men yozdim. Bu boshqacha narsa. Balki meniki ularnikidan ko‘ra mundayroqdir, lekin bu o‘ziga xos asar. Ustiga ustak, yozganimning yaxshi-yomonligi haqida xulosa qilishga hali erta. Qani, qo‘lidan kelsa, boshqalar ham shunga o‘xshash biror narsa yozib ko‘rsin”, deb o‘ylashi mumkin.
Ish bitganda yozuvchining xayoliga shunday gaplar kelishi ehtimolga yaqin. U asariga so‘nggi nuqtani qo‘ydimi, demak, o‘zini o‘zi yengdi. Bu judayam qisqa va o‘ta maroqli kun bo‘ladi. Chunki u yaqin orada yangi bir ishga kirishadi, hozir esa ana shu qisqagina zavq lazzatini totib qolishga urinadi.
Chunki u, deylik, bahor o‘tib ketganini birdan sezib qoladi. Aprel boshida kunbotarda qora bulutlar to‘plangan va o‘sha tomondan kuchli iliq shamol esib, qorlarni ilma-tekshik qilib eritib yuborgandan buyon qancha vaqt o‘tib ketibdi-ya! Muzlar erib bitibdi, soylar quribdi, ko‘klam maysalari qovjirabdi, boshoqlar to‘lishib, sap-sariq rangga kiribdi – butun bir asr suvday oqib o‘tibdi. U esa hammasini boy beribdi, bularning birortasini ko‘rolmabdi. Shu davr ichida jahonda nimalar bo‘lmadi, odamlarning hayotida qanday o‘zgarishlar yuz bermadi. U esa faqat ishladi, qarshisida yangi va yangi qog‘ozlargina paydo bo‘ldi, dunyoni o‘z qahramonlaridagina ko‘rdi. O‘tgan vaqtni endi unga hech kim qaytarib bermaydi, u umrning bu bo‘lagidan manguga judo bo‘ldi.
Bundan so‘ng yozuvchi asarini jurnalga beradi. Eng yaxshi holatni olib ko‘raylik. Uning yozganlarini birdaniga, mamnuniyat bilan olib qolishdi. Yozuvchiga qo‘ng‘iroq qilishadi yoki telegramma jo‘natishadi. Boshqa jurnalga berib qo‘ymasin deb og‘iz ko‘pirtirib maqtashadi. Yozuvchi zavqu shavq bilan, to‘lib-toshib tahririyatga boradi. Uni ko‘rganidan hamma xursand, u ham xursand. Judayam ajoyib odamlar, ajoyib chehralar. “Qadrdon, – deb gap boshlaydi tahririyatdagilar. – Yozganlaringizni beramiz, albatta beramiz. O‘n ikkinchi sonda ketadi!”. O‘n ikkinchi son degani dekabrda chiqadi. Qishda. Hozir esa yoz…
Yozuvchiga hamma mamnun boqadi, tabassum qiladi, qo‘lini siqib, yelkasiga qoqib ham qo‘yadi. Hammada g‘aroyib bir ishonch borday, go‘yo yozuvchi yana besh yuz yil yashaydi. Go‘yo bu olti oy olti kunday tez o‘tadi-ketadi.
Yozuvchi uchun g‘alati, og‘ir bir davr boshlanadi. U vaqt tezroq o‘tishini istaydi. Yoz tezroq oyoqlayqolsaydi. Hali bu yoqda kuz ham bor. E-e… Dekabr, unga dekabr kerak. Dekabrni kutaverib yozuvchining tinkasi quriydi.
U yana ishga kirishadi, xuddi oldingi safargiday ishi birda yurishadi, birda oqsaydi. Vaqtning uchqur tulpori esa tinmay yeladi, yil o‘tib, yana aprel keladi. Endi ishga tanqidchilik aralashadi.
Yozuvchilar tanqidni to‘g‘ridan to‘g‘ri qabul qiladi. Ayrim yozuvchilar o‘zlari haqida nima deyishayotgani bilan qiziqmaydi, degan gap mutlaqo xato. Bunday paytda bardosh yozuvchiga har qachongidan ham ko‘ra zarurroq. Tanbehlaru adolatsizliklarga chidashning o‘zi bo‘ladimi! G‘azablanmaslik kerak, ustingdan do‘l yog‘dirishayotgan paytda ishingdan qo‘lni yuvib qo‘ltiqqa urmaslik kerak. Agar maqtashsa, maqtovga uchmaslik darkor. Maqtov qo‘rqinchli narsa, u yozuvchida o‘zi haqida aslidagidan ko‘ra ijobiy, qanoatli fikrlar paydo qiladi. Endi u o‘ziga o‘rgatish o‘rniga birovlarga o‘rgatishni boshlaydi. Axir, yozuvchi yangi asarini qay darajada qoyilmaqom yozgan bo‘lmasin, bundan ham yaxshi yozish imkoniga ega. Buning uchun undan mardonavor bo‘lish va o‘zini tarbiyalashda davom etish talab etiladi.
Lekin eng xavfli narsa maqtov va olqishlar ham emas. Eng qo‘rqinchlisi – sen haqingda hamma sukut saqlasa. Biror kitobing chiqsa, uning chinakam asar ekanini bilib tursang-u, bu haqda birov lom-mim demasa. Xuddi ana shu damda matonatli bo‘lish zarur!
Adabiy haqiqatning ildizi hamisha hayot haqiqatiga borib taqaladi. Yozuvchi o‘zining matonat fazilatiga uchuvchilar, dengizchilar, ishchilar – peshona teri bilan hayotimizni gullatayotgan odamlarning, ya’ni bo‘lajak qahramonlarining matonatini ham birlashtirishi kerak. Axir, u turfa xil odamlar haqida, deyarli hamma haqida yozadi. Demak, u bu odamlar bilan birga nafas olishi, ular his qilgan narsani his qila bilishi shart. Ma’lum bir muddat davomida u geolog, o‘rmonchi, ishchi, ovchi, traktorchi bo‘lib “yashash”i zarur. Yozuvchi payti kelganda baliq ovchilari bilan ov kemasining umumiy xonasida birga o‘tiradi, boshqa bir guruhga qo‘shilib esa tayga o‘rmonlarida kezadi, qutb aviatsiyasi uchuvchilari bilan birga samoga ko‘tariladi yoki Buyuk Shimol yo‘llaridan kemalarni olib o‘tadi.
Yozuvchi Yer yuzida yovuzlik yashayotgani, odamlarni yo‘q qilish, oddiygina erkinliklardan judo etish, ularni ezish, ochlik, mutaassiblik va ahmoqonaliklar, urushlar va vahshiylik mavjud ekanini yodida tutmog‘i zarur. U qo‘lidan kelganicha bularga qarshi turmog‘i kerak. Uning yolg‘on, munofiqlik va jinoyatlardan ko‘ra balandroq ovozi jasoratning alohida bir shaklidir.
Yozuvchi, va nihoyat, jangchi askar bo‘lishi darkor. Chunki uning jasorati, agar olishuvdan omon chiqsa, yana stolga o‘tirib, oq qog‘oz bilan birga bir chiqishga yetmog‘i zarur.
Yozuvchining matonati yuksak darajada bo‘lishi kerak. Va bu fazilat uning doimiy yo‘ldoshi bo‘lmog‘i darkor. Chunki ijod bir kun yo ikki kunlik emas, butun umrlik yumushdir. Hammasi har safar yangidan boshlanadi va yanada qiyinroq kechadi.
Yozuvchida iroda yetishmas ekan, uning ado bo‘lgani shu. Hatto iste’dodli bo‘lsa ham, yo‘qoladi, yitadi. U endi hasadchiga aylanadi. O‘zining kasbdosh do‘stlarini haqoratlashni boshlaydi. G‘azabga minadi, uni falon-falon o‘rinlarda esga olishmagani, mukofot berishmagani haqida o‘ylay boshlaydi… Bundan so‘ng u yozuvchilikning chinakam baxtini hech qachon his qilmaydi. Yozuvchining esa haqiqiy baxt-quvonchi bor.
Ijodiy jarayonda ishlar yurishib ketgan vaqtlar ham bo‘ladi. Fikrlar oson-ravon qog‘ozga tushadi, kecha chiranib qilolmagan ishingni bugun joningni koyitmay uddalashing mumkin. Mashinka xuddi pulemyot kabi tasira-tusir ishlaydi, bir tomonda qoralama varaqlar ustma-ust taxlanaveradi. Bunday paytlarda yozuvchi o‘zida kuch-quvvat va samimiyatni yaqqol sezadi.
Eng go‘zal, eng shohona satrlarni bitganda esa kalomning ilohiyligini his etadi. Bunday holat hatto daholarda ham kamdan kam yuzaga keladi. Biroq u faqat matonatli yozuvchilardagina kuzatiladi. Bu mashaqqatlaru o‘tgan umr uchun, o‘zidan qoniqmaslik va noumidlikka toqat uchun berilgan mukofotdir. Mana shunday nurli lahzalarda yozuvchi o‘zidan boshqa narsa emas, xuddi ana shu sahifalar qolishini sezadi.
Ijodkor haqiqatni yozish ehtiyojini sezgan paytda uning yakkayu yagona najot yo‘li faqat haqiqat bo‘ladi. Albatta, sening haqiqating birdaniga, so‘zsiz qabul qilinmaydi. Ammo sen son-sanoqsiz notanish odamlar uchun ham shunday yozishing kerak. Chunki sen alal-oqibat o‘shalar uchun yozasan. Axir, sen yo muharrir, yo tanqidchi, yo pul uchun yozmaysan. Garchi pul hamma qatori senga ham zarur bo‘lsa-da, ko‘zlagan asl maqsading boshqa. Pulni boshqa kasb-hunar qilib topish mumkin, buning uchun yozuvchilikdan foydalanish shart emas. Sen so‘zning ilohiyligi va haqiqatni yodingda tutgan holda yozasan. Yozarkansan, adabiyot bu insoniyatning o‘zini o‘zi anglashi, sening timsolingda o‘zini ifodalashi ekanini o‘ylaysan. Buni sen hamisha yodda tutishing va yelkangga shunday sharafli vazifa tushganidan hamisha baxtiyor bo‘lishing, faxrlanishing kerak.
To‘satdan soatga ko‘zing tushgan paytlar ikki yoki uch bo‘lganini ko‘rasan. Yarim tun. Hamma shirin uyquda. Ulkan borliq bag‘rida hozir kimlardir uxlayapti, kimlardir bir-biriga muhabbat izhor qilyapti va ular uchun sevgilaridan boshqa hech narsaning qizig‘i yo‘q, kimlardir esa bir-birini yo‘q qilish payida, qaylardadir bomba ortgan samolyotlar ko‘kka ko‘tarildi, qaylardadir miriqib raqs tushishyapti, qaysidir radiostantsiyalarning suxandonlari bo‘lsa, yolg‘on uchun yoki odamlarni tinchlantirish uchun, vahima va shov-shuvlar yoki o‘yin-kulgi uchun, umidsizlik yoki umid bag‘ishlash uchun elektr energiyasini sarflab yotibdi. Sen esa madoring qurib, tamom yolg‘izlikda o‘tiribsan. Ko‘zingga uyqu kelmaydi, olam va odam haqida o‘y surasan. Yer yuzidagi barcha odamlar nihoyat baxtli va erkin bo‘lishini, tengsizlik yo‘qolib, urushlar, irqchilik, qashshoqlik barham topishini orzu qilasan. Hamma o‘z manglay teri bilan halol non topishini istaysan.
Lekin asosiy saodat boshqa narsada – tun bag‘rida uxlamay o‘yga cho‘mgan birgina sen emassan. Sen bilan birga boshqa yozuvchilar ham, sening so‘zdosh do‘stlaring ham uyqudan voz kechgan. Sizlarning umumniyatingiz, maslagingiz bitta – dunyo bundan yaxshiroq, inson insoniyroq bo‘lishini xohlaysiz.
Senda dunyoni o‘zing istagan holga keltirish qudrati yo‘q. Lekin sening o‘z haqiqating, o‘z so‘zing bor. Va sen uch karra matonatli bo‘lishing shart. Chunki baxtsizliklaring, omadsizliklaring, muvaffaqiyatsizliklaringga qaramay, odamlarga quvonch ulashishing va hayot bundan yaxshiroq bo‘lishi kerakligi haqida to‘xtamay gapirishing zarur.

1966

Orif Tolib tarjimasi
“Yoshlik” jurnali, 2015 yil 11-son.