Necha avlodning bolaligi Saodat Qobulovaning «Alla»sini eshitish bilan o‘tgan. Xonanda ijro etgan «Dugoh», «Ko‘ngil», «Qalamlar» esa hanuz muhabbat ahlining yurak so‘zlari bo‘lib yangrab kelmoqda. Saodatxon qo‘llariga likopcha olib ochiq chehra bilan «Dugonalar»ni ayta boshlaganlarida esa xonadonlari, dala shiyponi, mehmonlarga yozilgan dasturxon atrofi bir-biridan go‘zal, bir-biridan sho‘x raqqosalar, xonandalar va san'at shaydolari - mehr-oqibatli dugonalar bilan jamuljam bo‘lgan.

Men ham o‘sha voqealarning ko‘p guvohi bo‘lganman. Qo‘shig‘i, ijro texnikasi bilan barchani o‘ziga maftun etgan bu san'atkor o‘z uyida mehmondo‘st mezbon, shirin so‘zli pazanda sifatida ham kim kelsa oldiga to‘kin dasturxon yozar, unutilmas daqiqalarni tilga olib, lazzatli taomi bilan mehmon qilardi. Osh damlab dasturxonni bezaganlari, shogird­lariga «menga qaramang, ritmga, nafas olishingizga ahamiyat bering», deb kuyunib mashq qilishlari, so‘lim soy bo‘yida aytgan kuylarini xirgoyi qilib yurishlarini ko‘rganmiz. Xonandaning noyob ovozi, mukammal ijro texnikasi va artistlik mahoratiga maftun edik. Uning yana bir fazilati bor edi: u o‘ta talabchan bo‘lib, estetik didi nozik edi. Shu bois repertuari rang-barang, qo‘shiqlari bir-biridan go‘zal, ta'sirchan bo‘lgan. Bu haqda Saodat opaning o‘ziga aytganimda, «Mening emas, bastakorning, musiqaviy she'rlarni yozganlarning badiiy didiga qoyil qolish kerak», deb javob berardilar va so‘zlarini qo‘shiq qilib aytib, zarur deb bilgan so‘zlariga urg‘u berib, so‘ngra ularni izohlardilar ham. Bir gal suhbatda: - Eshitib ko‘ring, men hozir chizadigan manzarani tasavvur etib ko‘ring. Soddagina misralarning o‘zida ohang bordek. Ularda chuqur ma'no yashirin. O‘tmishda sevikli yori visoliga yetisha olmagan oshiqning dardi bir-biriga mos kelgan kuy va so‘zda ifodasini topgan, dedilar-da, qo‘llaridagi kitobni chertib kuylay boshladilar:

Xalq ijodi mahsuli bu. Bastakorlar ilhom parisi bilan uchrashgan damlarda paydo bo‘lgan lirik taronalar, katta dramatik kuchga ega bo‘lgan sadolar, keyinchalik, qo‘shiqqa aylangan hollar, ular sahna yoki ekran asariga singib ketgan vaqtlar kuy bo‘lgan, - hikoya­larini davom ettirdilar Saodat opa. - Katta zalda majlis ketayotgan damda yonimga To‘xtasin aka (T.Jalilov) keldilar-da, qulog‘imga shivirladilar: «Saodatxon, mana bu kuyni eslab qoling. Mening yodimda qolmaydi. Keyin­ notaga yozarmiz», - deb xirgoyi qildilar. Ertasiga o‘sha kuyni notaga muhrladik. «Ey, fig‘on» deb atalgan musiqa shu tarzda paydo bo‘lgan va «Nurxon» musiqali dramasida necha o‘n yillar davomida yangragan. Men ham uni bajonidil aytib yuraman.

Ustozlarim talabchan bo‘lgan. Xalq hofizi Jo‘raxon Sultonov «Iste'dod kunda uchrayvermaydi. U yetishib chiqishi uchun yillar, o‘n yillar kerak. Shunda uni sezmay, ko‘rmay, qadrlamay qolmanglar», derdilar. Shunday shaxslar orasida bo‘lganman. Ularning biri hofiz, ikkinchisi sozanda, uchinchisi musiqa, vokal san'ati professori edi. Ulardan talabchanlikni, mezonni yuqori ushlashni o‘rganganman.

- Siz tilga olgan san'atkorlarning ko‘pchiligi ashula aytmagan. Ba'zilari ashula aytishni umuman bilmagan. Lekin ularni xonandalar ham, raqqosalar ham, sozandalar ham «ustoz» deb tilga olishadi. Masalan, xalq artisti Usta Olim Komilov doirani zo‘r chertganini bilamiz. Lekin u baletmeyster sifatida mashhur raqslarni sahnalashtirgan. O‘zi yangi raqslarni yaratgan va bu san'ati bilan Londonda bo‘lib o‘tgan raqs festivalida sovrin olgan. Uning doirasi zarblarini so‘z bilan ta'riflab bera olasizmi? - deb no‘noq savol berdimu, ammo ritmni, pauzani, cholg‘uning nolasini, shiddatli tovushini aytiladigan iborada, jumlalarda ifoda etish mushkul-ku, deb o‘ylab qoldim.

- Ustoz Usta Olimning qo‘lida doira bamisoli sayrab ketar edi. Hatto poezdning yurishini ham doirani chertib bizga eshittirar, ko‘rsatar edilar. Inson xarakteriga mos keladigan doira zarblari qanday balandlikda, qanday maromda yangrashi kerakligini bilardilar. Usta doiradan nafis ovozlarni bamisoli tortib olardilar-da, ularga mos keladigan harakatni raqqosa bilan birga topardilar. Hayratga tushardim: bir chekkada o‘tirib yoki tikka turib sehrli doiralarini goh ko‘ksilariga bosib, goh baland ko‘tarib, goh o‘ng, goh chap tomoniga olib, maza qilib chalar edilar. Bir-ikki mashqdan so‘ng raqqosaning harakati ham, raqsning umumiy kompozitsiyasi ham ko‘zga tashlanardi-qo‘yardi. Men ustadan, Abduqodir naychidan, Orifxon Hotamovdan ritmni, musiqaning yangrash maromini his etishni o‘rganganman.

Moskvaga o‘qishga borganimda ham musiqashunos olimlar bizga har bir cholg‘uning imkoniyatlari haqida hikoya qilar edilar. Gaboy nima? Fleyta nimalarga qodir? Klarnet-chi? ... Bu chol­g‘u asboblarini sayratadiganlarning o‘zi ma'ruza qilishi bizda qiziqish uyg‘otar edi, - deb xotiraga berilgan xonandani gaboyning tovushi o‘sha suhbat damlariga qaytardi.

Muloqotimiz konservatoriyaning yangi, hashamatli binosida, professor S.Qobulovaning mashqxonasida bo‘layot­gani sababli goh yosh xonandalarning qo‘ng‘iroqdek ovozi, goh g‘ijjakning nolasi, goh skripkaning mayin tovushi eshitilib qolardi. Bir payt Saodat opa:

- Tinglang, kimdir gaboyni chalyapti. Uning tovushi qanchalik rang-barang! - deb qoldilar. Kuyni biroz tingladik. Kimdir skripkada mashq boshladi. Suhbatdoshimiz unga e'tiborimizni qaratdi.

- Skripkaning torlari juda nozik-da! Kompozitorlar unga atab qanchadan-qancha kuylar, katta-katta musiqa asarlarini yaratganlar! Birgina «Oqqush ko‘li» baletida Odetta-Odillya­ning iztiroblarini ta'riflashda skripkaga atab yozilgan ta'sirchan musiqaning xizmati qancha?! Xoreografiya imkoniyatlari, balerinaning harakati bir maqsadga - ishq o‘tida yongan, bevafoligini ko‘rib azob chekkan, pirovardida chin sevgi his-tuyg‘ularining tantana qilishiga ishongan «Oqqush ko‘li» baleti qahramonining holati, avvalo, librettoda, musiqada o‘z ifodasini topgan. Bunday asarlarni ko‘rish, ting­lashdan maqsad faqat zavq olish emas. Bunday jarayon estetik didni tarbiyalash uchun xizmat qiladi. Go‘zallikdan oziq olish, ularning qadriga yetish uchun ham bu kabi mumtoz asarlardan bahramand bo‘lish kerak.

- Saodat opa, skripka haqida so‘zladingiz. Unda o‘zbek kuylari ijro etilishiga qanday qaraysiz? Tabiiyki, men kompozitorlarimiz skripka uchun ataylab bastalagan musiqaning ijrosi haqida emas, xalq kuylarining skripkada ifodasini nazarda tutmoqdaman. Yaqin o‘tmishda orkestrdan tanburni olib tashlashga bo‘lgan urinishlarni eslaysizmi? Dutorni qayta ishlashni talab etganlar ham bo‘lgan. Maqomni «Saroy musiqasi» deb tan olmaslik hollari-chi?

- Xudoga shukr, o‘sha qora kunlar asoratidan qutuldik. Mulla To‘ychi hofizning jiyani, soz ustasi, ijrochi Abdumutal Abdullaev sevgan cholg‘usi - tanburni ko‘tarib yurishga imkon ololmas edi. Ijro u yoqda tursin, tanburni chol­g‘uchilar ansamblidan olib tashlashgan. G‘ijjakning o‘rnini ham hech bir soz bosa olmaydi. G‘ijjakning shakli, kamonchasi, ovozi o‘zgacha! Sozanda, bastakor G‘anijon Toshmatovning qo‘lida g‘ijjakning nozik torlari sayrab ketardi. Ota-bobolarimizning dilkash do‘sti bo‘lgan bu torli cholg‘uga bag‘ishlangan she'ru dostonlar mavjud.

- Bularni bilish, qadriga yetish uchun tinglovchilarning musiqiy savodini kuchaytirish haqida o‘ylash kerakmikin? Jiddiy musiqadan bahramand bo‘lmayotganlar oz deysizmi? Konservatoriyaning zallariga tashrif buyurayot­ganlarning miqdori o‘sishi, sifati o‘zgarishi uchun o‘qib yurganlarida - maktab, litseylardan tashqari oliy o‘quv yurtlarining gumanitar fakultetlarida ko‘hna va buyuk san'at - musiqa haqida chuqur tushuncha berish, shunday asarlarni tinglashni qabul qilishni va ularni tahlil qilishni o‘rgatish kerakdir?!

- Musiqa estetikasi bilan barcha - yoshu qari tanish bo‘lishi kerak. Buning uchun o‘quv yurtlari bilan birga kompozitorlarning imkoniyatlaridan foydalanish mumkin. Sulaymon Yudakov va Muxtor Ashrafiy o‘z asarlarida («Maysaraning ishi» operasi, «Nasriddinning yoshligi» baleti, «Dilorom» operasi) xalq kuylaridan keng foydalanganlar. Ma'lum va mashhur ohanglar operaga, baletga moslab qayta ishlangan. Bundan maqsad tinglovchini, tomoshabinni akademik teatrga taklif etish, tanish musiqa ko‘magida bu san'atning sintetik ko‘rinishlari bilan tanishtirish bo‘lgan. Shu bois mazkur asarlarni badiiy-estetik qiymati bilan birga ma'rifiy ahamiyatini ham tilga olish zarur, deb o‘ylayman.

Ustozlarim, tengdosh hamkasblarim asar yaratish, ijrochilik san'ati bilan shug‘ullanar, shu bilan birga musiqaning turli janr, ko‘rinishlarini ting­lovchilar, ayniqsa, yoshlar orasida keng tarqatish yo‘llarini izlardilar. Hozir - mustaqillik davrida bunday faoliyat samara berishi uchun qulay sharoit yaratildi. Yaqin o‘tmishda esa tanilgan hofiz va bastakorlar, sozanda hamda kompozitorlar xorijga safarga chiqish og‘irligini bilib, uy sharoitida bilimlarini oshirish yo‘llarini izlardilar. Jo‘raxon Sultonov hofiz, dong taratgan tanburchi-sozanda bo‘lish bilan birga, arab va fors tilini mukammal bilgan, etnografiya, poeziya, musiqiy merosni tadqiq qila olgan. Xushovoz hofiz Boborahim Mirzaev raqqosa Mukarramaxon Turg‘unboeva bilan «Tanovar» ustida maroq bilan ishlaganini ko‘rganman. Bu raqsni Mukarramaxon opa umrbod tomoshabinga hadya etib keldilar.

Saodat opaning bu kabi hikoyalariga to‘ymaganman. Ularning izidan musiqa qasri - konservatoriyaga, yuksak san'at dargohi - opera va balet teatriga tez-tez borgim kelardi. Bir gal shunday bo‘ldi. Kamera bilan qurollanib, xonanda tushgan avtomobil ketidan bordim. Yo‘l yurib, ufq tomon cho‘zilgan yaylovga yetib keldik. Atrofga ko‘m-ko‘k gilam to‘shalgandek. Sarvqomat teraklarning bargi shamolda tinimsiz titraydi, bir-ikkisi zahri ketmagan ko‘klam nafasiga bardosh berolmay nozik novdalarni tark etar, o‘ynab-o‘ynab zaminga - yer bag‘riga tushardi. Qor uyumlari erib bo‘lmagan, izg‘irin shamolga bir manba bo‘lib qolgandek, yaylovning bir chekkasi uncha keng bo‘lmagan qishloq yo‘liga taqalgan. Xuddi o‘sha yerda Saodat opa tushgan yengil avtomobil to‘xtadi. Uning eshigi ochilganida «Dugoh»ning ta'sirchan misralari, lirik sadolari yaylov uzra yangray boshladi. Avtomobilning issiq salonidan chiqib shamolga yuzini tutib turgan, ko‘m-ko‘k yaylovda o‘ychan bir holatda yurgan Saodatxon o‘zining muborak yoshida qo‘shiq shaydosi bo‘lgan sho‘x qizaloqni eslatardi.

Avtomobilning salonidan atrofga taralayotgan sho‘x qo‘shiqni xonandaning o‘zi ham zavq ila tinglardi. Tabiat og‘ushidagi xonanda o‘zi ijro etgan qo‘shiq «jo‘rligida» xotiralarini titkilayaptimikin?! Yaylovni kesib o‘tgan anhorning shovqin solib oqayotgan suvlari o‘sha jo‘shqin damlarni eslatadi. Saodat yalangoyoq chopib yurganida o‘zi mehr qo‘ygan Norin daryosining sohillarida jajji izlarini qoldirgan edi. Zilol suv Tyan-Shan etaklaridangina emas, Saodatxonning yoshligidan, bolaligidan ham hayqirib oqib kelmoqda edi.

Saodat Qobulovaning ochiq chehrasida ma'yus kayfiyat alomatlari seziladi...

Uchrashuvlarimizning so‘nggisi shu bo‘lgan ekan. U yoshligi, ona zamin, do‘stlari bilan shu tarzda vidolashgan ekan...

Hamidulla Akbarov
“Ma’rifat” gazetasidan olindi.