Bu kichik tadqiqotga qo‘l urar ekanman, Ollohimdan va faqat Undan mag‘firat so‘rayman. Zeroki, faqat U oliy hakam va yagona kechirguvchidir.

1

Xorijda, ko‘klam yomg‘irlaridan biri urib turgan paytda avtobus poylab, o‘zimcha Navoiyning «Qoshi yosinmu deyin...» g‘azalini xirgoyi qilayotgan edim, uzoqdan, ho‘l havoni battar palag‘dalab, ibodatxona soatining sahargi bongi eshitildi. Beixtiyor uni muazzinning ovoziga chog‘ishtirdim va bexosdan, tug‘ilganimda qulog‘imga aytilgan azonning davomidek, ichimda Qur’oni Karimning qalbi bo‘lmish «Yosin» surasi qanot yoya boshladi. Ha-a, bu ohangdoshlik: «Qoshi yosinmu deyin...» bilan «Yosin»ning ko‘zga eng tashlanguvchi qofiyasi «MUBIYN» (ochiq-ravshan, aniq) — xayolimdan kechgan mushohadalarning boisi bo‘lsa kerak. Albatta, bu bir tasodif sifatida hech qanday dalilu isbotga asos bo‘la olmas, lekin fikrimga turtki bergan hodisa aynan shudir.
Tekshirib boqdim. Chindan ham «mubiyn» so‘zi «Yosin» surasining eng ko‘p takrorlanadigan qofiyasi ekan. Birinchi bor u avvalgi ruknning so‘ngida joylashib, 12-oyatda keladi: «Albatta, Biz O‘zimizgina o‘liklarni tiriltirurmiz va ularning qilgan amallarini hamda izlarini yozib qo‘yarmiz. Barcha narsani Biz ochiq Kitobda belgilab qo‘ygandirmiz».
So‘ngra bu so‘z yana olti oyatning oxiridan o‘rin olgan. Mana, o‘sha oyatlarning o‘zbekcha ma’no tarjimasi:
«Va bizlarning zimmamizda faqat ochiq-ravshan yetkazishgina bordir» (17-oyat).
«U holda men, shak-shubhasiz, ochiq zalolatda bo‘lurman» (24-oyat).
«Qachon ularga: «Olloh sizlarga rizq qilib bergan narsalardan infoq-ehson qilinglar», deyilsa, kofir bo‘lgan kimsalar iymon keltirgan zotlarga: «Agar Olloh xohlasa, O‘zi taomlantirib oladigan kishilarga bizlar taom berurmizmi?! Sizlar, hech shak-shubhasiz, ochiq zalolatdadirsiz», derlar» (47-oyat).
«Men sizlarga: «Ey Odam bolalari, shaytonga ibodat qilmangiz, chunki u sizlarga ochiq dushmandir. Mengagina ibodat qilinglar! Mana shu to‘g‘ri yo‘ldir», deb buyurmaganmidim?!» (60-61-oyatlar).
«(Muhammadga) she’r o‘rgatmadik va (shoirlik) uning uchun durust emasdir. (Muhammad tilovat qilayotgan narsa) faqat u tirik bo‘lgan kishilarni ogohlantirishi uchun va kofirlar ustiga So‘z — azob haq bo‘lishi uchun bir eslatma va ochiq-ravshan Qur’ondir» (69-70-oyatlar).
«Inson, Biz uni nutfadan — bir tomchi suvdan yaratganimizni, endi esa, banogoh u (O‘zimizga) ochiq qarshilik qilguvchi bo‘lib qolganiii ko‘rmadimi?!» (77-oyat) (Oyati karimalarning o‘zbekcha ma’nolari Alouddin Mansur tarjimasidan olindi. — (Tahr.))
Darvoqe, yana bir tavofuq: «Qoshi yosinmu deyin» g‘azali ham 7 baytdan iboratdir.

Qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qarosinmu deyin,
Ko‘ngluma har birining dardi balosinmu deyin?!

Ko‘zi qahrinmu deyin, kirpiki zahrinmu deyin,
Bu kudurat ichra ruxsori safosinmu deyin?!

Ishqi dardinmu deyin, hajri nabardinmu deyin,
Bu qatiq dard aro vaslining davosinmu deyin?!

Zulfi dominmu deyin, la’li kalominmu deyin,
Birining qaddin, yana birining adosinmu deyin?!

Turfa xolinmu deyin, qaddi niholinmu deyin,
Moviy ko‘nglak uzra gulrangi qabosinmu deyin?!

Charx ranjinmu deyin, dahr shikanjinmu deyin,
Jonima har birining javru jafosinmu deyin?!

Ey Navoiy, dema qoshu ko‘zining vasfini, ayt
Qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qarosinmu deyin?!

2

Navoiydek shoirning she’riyatida tasodifiy narsalar bo‘lmaydi — buni yaxshi bilamiz. Boz ustiga, har bir so‘zi ko‘pqavat ishoralarga asos bo‘lishini ham qaytadan esimizga tushira boshladik. Xotiramga kelaqolgan birinchi misol:

Qaddiga el mayli bo‘lg‘ondin ko‘ngul ozurdadur,
Ul alifdin zorlarning hosili ozor emish.

Sonsiz ma’no o‘yinlaridan tashqari «zor»ga alif — «o» qo‘shilib, endi «o-zor» hosil bo‘lganiyu «ozurda» ham endi «ozorda» bo‘lganligi Navoiy uchun shunchaki qalam uchidagi ermaklardandir.
Va yo tek «alif»dan boshlanib, butun bu satrni qoplovchi «Olloh» so‘zi paydo bo‘lishiga diqqatingizni jalb etaymi?
Aytmoqchi bo‘lganim, har bir so‘zni yuz mezonga solib bir ishlatgan Navoiy, «yosin» so‘zi bilan «...mu deyin» qofiyasini bir g‘azalda mo‘‘tadil qaytarar ekan, demak, bu g‘azalning «Yosin» surasi bilan allaqanday aloqasi borligi mubiyndir.

3

Endi Navoiyning mazkur g‘azalidagi yuzaki jihatlarni nazardan kechirib ko‘raylik. Xo‘bki, bu g‘azal, deylik, «Qaro ko‘zum»ga nisbatan ancha sodda va aniq bichimda yozilgan. Uning lo‘nda mantiqini oladigan bo‘lsak, har bir g‘azal kabi, quyidagi chizgi ila ifodalashimiz mumkin:

U _______________ munosabat _______________ MEN

Bu qutblarning tagiga baytma-bayt mutanosib tushunchayu so‘zlarni yozib boraylik-chi, shunda har bir baytning hamda butun g‘azalning tahlili ancha ravshanlashsa kerak.

1)    qoshi yo, ko‘zi qaro \
                                     deyinmu? ___________ ko‘nglim
                dardu balo /

Ya’ni, she’rni «jaydari» tilga ag‘daradigan bo‘lsak, birinchi baytdan chiqqan ma’no: uning — yorning qoshi yo (ى), qaro. Bu sifatlarning ikkisi oshiq (men) ko‘ngli uchun dardu balo. (ى)-simon qoshiyu qaro ko‘zi ko‘ngildagi dardu baloning sababi bo‘lganligi tufayli, oshiq: «sababini aytaymi, natijasinimi?» degan ikkilanish va hatto, ta’bir joiz bo‘lsa, uchlanishdadir.
Baytdagi ramzlarni chaqmasdan, hozircha shuning o‘zi bilan kifoyalanib turaylik.

2)    ko‘zi qahri, kiprigi zahri \
                                                    deyinmu?
     kudurat ___________________________ kudurat
                                                    deyinmu?
                       ruxsori safosi /

Birinchi baytga nisbatan bu baytning ma’no mantig‘i bir oz mushkullashgan. Yana yorning sifatlari (ko‘zi qahri, kiprigi zahri) oshiq kuduratining boisidir. Lekin bu kuduratning boisi birinchi tanlov qiyinchiligi — ko‘zi qahrimi, kiprigi zahrimi? — ham bo‘lib chiqishi mumkin. Har qalay, ushbu baytda birinchi ijobiy sifat — yorning ruxsori safosi bir zumga umiddek ko‘rinish beradi va bu baytni boyitadi.

3)    ishq dardi, hajr zahri
     vasli davosi ___________ qatiq dardlar
                               deyinmu?

Chizgidan ayonki, mazkur baytda ma’no yorning vasfi sifatlaridan munosabat maydoniga ko‘chadi. Yor va oshiq orasidagi aloqa yo‘nalishlari avvalgiga nisbatan o‘zgaradi. Lekin boyagi «ruxsori safo» «vasl davosini» va’da qilgandek bo‘ladi.

4)    zulfi domi, la’li kalomi \
               |                        |            deyinmu?
           qaydi                  adosi /

Nazar yana ma’shuqaga ko‘chadi. Oshiqning his-tuyg‘ulari endi butunlay yorning vasfida mujassamlanadi. Navoiy bu baytda nozik so‘z san’atlaridan jam’u taqsimni ishlatadi.

5)          turfa xoli, qaddi niholi \
                                                          deyinmu?
moviy ko‘nglak, gulrangi qabosi /

Bu baytda «qabo» so‘zining lug‘aviy ma’nosi «ustki yung kiyim» ekanligiga hamda ushbu baytda birinchi bor rangli tasvir paydo bo‘lishiga diqqatni tortish kifoyadir.

6)    charx ranji, dahr shikanji \
                                                      deyinmu? __________ jonim
                           javru jafosi /

Aniq ko‘rinib turibdiki, yorning vasfi umuman dunyoning — «charxu-dahrning» qiynaguvchi sifatlariga aylanib, uning ranju shikanji oshiqning joniga jabru jafo keltiradi.

7)    bu baytning birinchi misrasida «men» va «u» qutblari umuman o‘rin almashib, quyidagi holat ko‘rinadi:

MEN=u __________ munosabat __________ u
Ey Navoiy                   dema... et                     qoshu ko‘zining vasfi

Ikkinchi misra esa odatdagidek:

U __________ munosabat __________ MYeN
qoshi yo, ko‘zi qaro deyinmu?

So‘nggi bayt bir tomondan ilk misra ila tugar ekan, bu hol tahlilni ancha yengillashtirgandek tuyuladi. Aslida esa, mazkur baytning birinchi misrasi unga yangi ma’nolar ulashtiradi. Yuqoridagi baytlarda gap yordan boshlanib oshiqqa ko‘chsa, bu misrada so‘z oshiqdan boshlanadi, lekin oshiq o‘zi uchun endi «men» emas, balki «u» (Navoiy)dir. Taxallusning g‘azalda ma’no jihatidan tutgan o‘rnini boshqa bir joyda alohida o‘rganganimizni eslatib, bu yerda faqat yot dunyoda «men» o‘ziga ham yot bo‘lishini va evaziga yot yor bilan tenglashishini bildirish yetarli.
Chizgida ko‘rsatilganidek, «men» bilan «u»ning o‘rni o‘zgarar ekan, odat tusiga kirib qolgan sa’i-savol — «deyinmu?» ham mazkur misrada mubham bir inkor-buyruqqa aylanadiki, uni bir yondan, «Qoshu ko‘zining vasfini etishni dema!»; ikkinchi yondan «Ey Navoiy, dema! Qoshu ko‘zining vasfini et! — ya’ni, tilingni tiyib yo o‘zingdan tonib unga inon; uchinchidan, «dema qoshu ko‘zining, lekin vasfini et!»; to‘rtinchidan, «dema qoshu ko‘zining vasfini, et!»; qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qarosinmu deyin»; beshinchidan, «Ey Navoiy, dema qosh-u, (faqat) ko‘zining vasfini et» va hokazo ma’nolarga yo‘yish mumkin.
G‘azal esa, qanday boshlangan bo‘lsa, shunday tugaydi.

4

Har baytni eniga yuzakigina ko‘rib chiqqan bo‘ldik, endi ikki og‘iz g‘azalning bo‘yi haqida ham gap yuritaylik. Bunda yorning vasfi tashqi shaklu sifatdan — «qoshi yo, ko‘zi qaro»sidan boshlanib, so‘ngra harakat tusini oladilar: «ko‘zi qahr, kiprigi zahr». Bundan keyin ma’shuqaning «ruxsori safosi» «vasl davosini» va’da qiladi. Endi tashqi sifatlar harakat ila qorishadi: «zulfining domi» oshiqni «qayd-qayd» tutsa, «la’li kalomi» «ado» bo‘lib, oshiqni ham «ado» etadi. So‘ngra yorning umumlashgan tasviri; «turfa xoliyu qaddi niholi» va hatto aniq rasm: «moviy ko‘nglak uza gulrangi qabosi» paydo bo‘ladiki, bu takror tashqi qiyofadan yor yana avvalgi «qoshi yo, ko‘zi qaro» holatiga qaytadi.
Ikkinchi qutbda deyish-demasligini bilmagan oshiq «ko‘nglini» «kudurat», «qatiq dardlarga» tutib ado bo‘ladi, uning beshakl «joni» dunyoning jabru jafosiga yo‘liqib, o‘ziga yot bo‘lmish ismga aylanadi, o‘z so‘zlarini inkor aylaydi, va lekin, holat o‘zgarmaydi.
Va nihoyat, oshiq va ma’shuq orasidagi aloqaga ko‘chadigan bo‘lsak: oshiqona o‘ynoqi savol — «uni deymi yo bunimi?» — Hofiz aytmoqchi: «ki ishq oson namud avval, vale aftod mushkilho» ta’biriga binoan mushkullashib, «ishq dardiyu hajr zahri» «charx ranjiyu dahr shikanji»ga aylanadi. Eng so‘nggi savol esa, aniqki, avvalgi o‘ynoqilikdan bir umrga boyroq-u uzoqroq o‘zga, abadul-abad yechilmas savol bo‘lib tugaydi.

5

Fors va turk g‘azaliyotida «yor» Ollohning ramzi ekanligini inobatga olsak, tadqiqotimizning maqsadiga yana bir qadam yaqinlashgan bo‘lamiz. Rost, Navoiyning o‘zi «Holoti Pahlavon Muhammad»da aytishicha, u g‘azalda nafaqat Nasimiyga xos «ishqi ilohiy», lekin Lutfiy yo‘lidagi «ishqi majoziy»ni ko‘proq qadrlagan. Bu degani, u turk-chig‘atoy tilining tabiatidan kelib chiqib, «u» deganda ham «Yor»ni, ham «yor»ni nazarda tutgan. Darvoqe’, fors va turk g‘azalining arab g‘azaliga nisbatan gullab-ravnaq topishi bu tillarda shakli muannasning yo‘qligidan va bu bois, ayolga bo‘lgan majoziy muhabbatda ilohiy muhabbat ko‘rinishlari namoyon bo‘lishidan emasmi?!
To‘g‘ri, zikr etilmish g‘azalda ham gap balki ishqi majoziy haqida borayotgandir. Bir qarashda «moviy ko‘nglak-u gulrangi qabo» bunga dalolat emasmi? Lekin yana bir bor Navoiyning yuqoridagi qaydidan kelib chiquvchi fikrni qaytarish joiz: «ishqi majoziy» deganda g‘azalda Yorning majozi, ramzi bordir, ya’ni, g‘azalning boyligi uning cheksiz, ilohiy noaniqligidadir: gap ayol va unga bo‘lgan ishq haqida ketyaptimi va yo uning «ruxsori safosi» bu Mutlaq Guzalligu Haqiqat, «zulfining domi» esa nafsoniyat dunyosining tasodifat to‘rlarimi — bilib bo‘lmaydi.
Modomiki bu aloqa hamisha soddalashtiruvchi tasnifdan ham chuqur, ham boyroq ekan, dahriy dunyo ham Ollohning zuhuri jamoli emasmi?
Bas, shunday ekan, bu g‘azalning «Yosin» surasi bilan bo‘lgan aloqasini aniqlashga o‘taylik.

6

Ma’lumki, Quron-ul hakimning «Yosin» surasi besh rukndan iborat bo‘lib, birinchi ruknda Muhammad alayhissalom rasullardan biri ekanligi va u iymonsiz insonlarni ogohlantirish hamda zikr etilmish to‘g‘ri yo‘lga burish uchun yuborilganligi qayd etiladi.
Ikkinchi ruknda bir shaharga rasullar yuborilganda bu shahar aholisi ularni inkor etib, ularga ishonmaganligi, buning ustiga rasullarni mazax qilganligi va faqat birgina inson ularga iymon keltirib, oqibatda jannatiy bo‘lganligi masal sifatida ishlatiladi.
Uchinchi ruknda insonlarga yetkazilgan ilohiy oyat-alomatlarni eslatadi. Lekin insonlar Ollohning aniq nishonlaridan ham yuz o‘girishi natijasida ularni buyuk sayha quyun kabi olib ketishi zikr etiladi.
To‘rtinchi ruknda oxirat va qiyomatning tasvirini berib, iymonlilar jannatiy, kofirlar esa jahannamiy bo‘lishlarini uqtiradi.
Beshinchi ruknda birlashtiruvchi xotima sifatida avvalgi ruknlardagi bayonotni qisqa zikr etib, yana bir bor bahschi va beiymon maxluqlarning axiyri Yaratguvchiga qaytishini e’tirof etadi.
Muhit har bir qatrada mujassam bo‘lganidek, ushbu mo‘‘tabar hikmatlar yuqorida keltirilgan 7 oyatda ham namoyondir.
Astag‘firulloh, Navoiyning g‘azalini to‘g‘rima-to‘g‘ri «Yosin» surasi yoxud boyagi 7 oyat bilan solishtirishdan fikrimiz uzoqdir. Binobarin, tahliliy maqsadimiz-da, bu kabi bevosita va qo‘pol ham emas.
Avvalgi tahlil natijasida biz aniq va oshkor bilib olgan narsamiz — Navoiyniig g‘azalda Yorga nisbatan bitilmas hajridir. Chin, bu hajr «Xazoinul-maoniy»ning deyarli barcha g‘azallarida tuyg‘u tug‘uvchi bir bois sifatida pirovardidan ayon bir holatdir, lekin, xudo haqqi, men bu bedavo hajrni «Sulton Husayn Boyqaro haramiga zo‘rlab olgan bog‘bon qizi Guli hajri» qabilidagi to‘qimalardan bir oz tortinaman. Mayli, bo‘lsa bordir ham, ammo Lutfiyu Gadoyi, Boburu Mashrab, Huvaydoyu Ogahiylarning hijronu hajrlarini oqlash va yo tushuntirish uchun ne son haramlar kerak bo‘lar ekan?!
Fors g‘azaliyotiga tegmay turaylig-u, chig‘atoy g‘azaliyotidagi hajr qa’riga minglab devonlar tashlanganini eslataylik, xolos. Xo‘sh, bu hajr g‘azaliyotimiz uchun umumiy holat ekan, Navoiyning mazkur g‘azalini tekshirib, firoqu hijron ko‘rinishlarini aniqlagach, endi bu hajrning ko‘zga ko‘rinmas boisu sabablari ne ekan, degan savolga kirishsak.
Yuqorida mushkullashtirmasdan tahlil etgan baytlar aslida juda mushkul. Ravshanki, so‘z ularda allaqaysi bog‘bon qizning u yoki bu a’zosi haqida emas, balki, e’tirof etganimizdek, Olloh va inson, dunyo va shaxs, shoir va zamon ustida ketyaptiki, bu borada g‘azal mazmuni aynan Kalomulloh surasidagi ma’nolar: rasullik burchiyu tanlovi, Olloh alomatlariyu ularni ko‘ra bilish, inson hayotining mezonlariyu uning idrok chegaralari bilan hamohangdir. Tasavvuf so‘zliklaridan istaganimizni olib, «ruxsori safo» o‘rnida Ollohning mutlaq jamolining tajalliyoti, «la’li kalomi» o‘rnida esa Uning nozil etmish Ahdu Oyatini payqar ekanmiz, mazkur g‘azal ham jilvalanib, yana bir mo‘‘jizasini bizga ochgandek bo‘ladi.
Lekin bu mo‘‘jizalar ixtirosini o‘zingizga havola qilib, endi tadqiqotimizning eng ahamiyatli nuqtasiga ko‘chamiz. Navoiy o‘z g‘azalida «Yosin»ga hamohang bo‘lmish — Oshiq va Ma’shuq orasidagi munosabatlarning chidab bo‘lmas boyligini SO‘Z VA UNI AYTISHGA BO‘LGAN MAYL BILAN bog‘laydiki, ushbu radifdan-da ortiqroq «...MU DEYIN» berk ma’nolarning kalitidir. Yana Hofiz ta’biricha:

Dilam xazonae asror bud, lek dasti qazo
Darash bibastu, kalidash ba dilsitonam dod.

Ma’nosi:
(Ko‘nglum asror xazinasi edi, lekin qazo qo‘li uning qopqasin yopib, kalitini dilsitonim qo‘liga topshirdi.)

«Yosin»dagi «MUBIYN», aytganimizdek, «ochiq-ravshan, aniq» demakdir. «MUBIYN» qofiya sifatida Olloh bermish aniq daraklarning yakunlovchi aniq so‘zidir. Har bir ilohiy ishora kabi, «MUBIYN» so‘zining ahamiyati va ma’nosi oddiy qofiyadan behad ortiq va ziyodadir. Bu deganimiz, Olloh uchun gap nima haqida ketmasin, uning ketuvi, ya’ni, oxirati aniqdir, mubiyndir.
Bundan farqli o‘laroq, g‘azaldagi «...mu deyin?» esa, noaniqlik ifodasi, gumon ifodasi, tanlov ifodasidir. E’tibor bering: turk tabiatiga xos «deyinmu» emas, balki «...mu deyin», ya’ni AYTISHGA MAYL ANIQ, NOANIQLIK — AYTILADIGAN NARSA-DA.
Navoiyning ...«mu deyin» qofiyasi savol maydonidan darak gap maydoniga ko‘chmoqchi bo‘ladi, lafz o‘z-o‘zini aniqlik ila tugatishga intiladi («deyinmu» emas, «deyin»!), lekin uning azali, kelib chiqishi savoldir, uning ibtidosi noaniqdir, noqisdir.
G‘azalda gap nima haqda ketmasin, uning bevosita manzaraviy ma’nosini olamizmi yo majoziy ma’nosinimi, baribir u mazkur ikkilanishga, ushbu shubhaga, bu lafz noaniqligiga taqaladi, Al-G‘azzoliyning olam-ul-g‘ayb ila olam-ul-zuhr tasnifiga deyarli mutanosib toifayu darajalarni Navoiy o‘z g‘azalida majoziy ravishda ko‘rsatar ekan, bu nisbatlarning bari bora-bora yuqorida keltirilgan so‘nggi baytdagi yechimsiz lafziy chigallikka aylanadiki, bu chorasiz holatni hattoki Oshiqning Ma’shuq bilan bir daqiqaga bo‘lsa-da o‘rin almashishi ham yenga olmaydi.
Endi aytish mumkinki, ikkala holda — surada ham, g‘azalda ham ifodalanuvchi va yo ifoda topmoqchi bo‘lgan MA’NO bordir, ya’ni, o‘ta umumiy qilib aytganda, bu Olloh bilan insonning munosabatidir, lekin bu munosabatni ifodalovchi LAFZ esa ayri-ayri va aynan shu AYRILIQ — AYRILIQNING yoxud HAJRNING BOISIDIR.
Garchi bizning tahlilimizda hali ham noaniqlik bo‘lsa-da, so‘nggi aniqliknn bir oz kechiktirib turaylik-u, bu yerda qo‘shimcha misollar sifatida Navoiyning esga kelganoq baytlarini yuqoridagi nazar ostida o‘qib boqaylik:

Oshiq o‘ldum, bilmadim, yor o‘zgalarga yor emish...
Yoridir hech kim meningdek zoru mahjur o‘lmasin...

Va yo ishqi ilohiy yo‘lida yozilmish g‘azallarning birida Navoiy ochiqdan-ochiq yozganidek:

Navoiy, o‘lmadi tavhid guftugu ila fahm.
Magarki aylagaylik tilni qat’u, jonni fido...

Ya’ni, til (guftugu) va Ollohni bilishga intilish (fahm) orasida aynan o‘sha AYRILIQ — AYRILIQ borki, ular hech bir bo‘la olmaslar va bundan chiqdi, tilingni kes, tilingdan judo bo‘l, demakki, joningdan ayril, yo...

7
(Xotima o‘rnida)

So‘nggi ikki misrada ham tilni og‘izdagi a’zo sifatida tushunish ancha kaltafahmlik bo‘lsa kerak, chunki uch nuqtaga taqalgan so‘nggi «yo» — chig‘atoy g‘azaliyotining ham jismi, ham ta’rifi, ham tarixidir.

Boburning nazirasini eslaymizmi:
Yo qoshing yanglig‘ egilgan jismu zorimnimu dey,
Yo sochingdek tiyra bo‘lgan ro‘zigorimnimu dey?

Va yo So‘fi Olloyorning:
Dardda to‘lsam, g‘amda so‘lsam, telba bo‘lsam ishqida,
Hasratida mundog‘ o‘lsam, yo‘qdur armonim mani...

baytlarini zikr etamizmi, ularning baridagi hajr — yengilmas, kechib bo‘lmas, bitmas ayriliqdir.
Mana endi tadqiqotimizning so‘nggi haqiqatini ham aytaylik.
Iymonli insonning Ollohga intilishi tabiiydir. Lekin odamzodga va xususan shoirlarga Ollohni idrok etish, Uning ishqiga erishish, Uning Kalomini zikr etish uchun so‘zdan ayri vosita berilmay, she’r va shuur, arshu ash’or faqat so‘z ila ulanar ekan, o‘z ona tilida ijod qiluvchi har bir chinakam ajam va yo atrok shoir — Mutlaq So‘z — Lavhulmahfuz bitigiga intilish asnosida albatta bu yechimsiz ziddiyatga — ona tiliyu Ollohning ahdu oyati nozil etilmish arab tilining ayriligiga, o‘zgaligiga yo‘liqadi va natijada onglimi ongsiz ravishda ong bo‘ylab ketgan darzning, hajrning har bir jilosini yuz ko‘yga solgan butun boshli bir she’riyat paydo bo‘ladi.

Navoiy aytmish:
Navoiy, choradin ko‘p dema so‘zkim,
G‘amingga chorasizlik chora bo‘lmish.

...Umuman, bu yerda yomg‘ir osti o‘ylarim tugab, endi yana: «Qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qarosinmu deyin»ni baralla kuylab yuborsam bo‘lardi-yu, lekin bir-ikki mumkin e’tiroz mubiynlik istagandek.
Aytish mumkinki, balki bu hajr umumbashariy, falsafiy ayriliqdir, ilohiy va nafsoniy dunyoning bo‘lakligidir. Bu e’tirozga javoban Muhammad alayhissalom hazratlarining hayotiga ishora qilishning o‘zi kifoya.
Aytish mumkinki, barcha tillarni Olloh yaratgan. Javobi: lekin Mo‘‘tabar Yozuq, Ahdnoma sanoqli tillarda nozil etilmish. Demak, «saylangan» va boshqa tillar orasidagi ziddiyatu rashk — mavjud bir holdir. Bu borada, deylik, dini o‘zga tilda nozil etilmish tepa qo‘shnimiz — ruslarning «istuplennoe bogoiskatelstvo» — «mastona xudo izlashini» chog‘ishtirma tadqiq etish o‘ta qiziqdir.
Aytish mumkinki, «vasl» — din turidan mustasno, olamning barcha oriflari — mistiklari tilida va dilida bor intilishdir. Lekin ularning mantiqiy emas, ishqiy, vahiy urinishlari bunga ham javob bergandek. Bizning holatda esa, Olloh O‘z Kalomini Muhammad alayhissalom orqali arab tilida mubiyn yuborgan ekan, Unga o‘zga tilda yetishish — hajrni yengish bilan teng. Turk yo fors tiliyu g‘azaliyotini arab kalimalariga to‘ldirish mumkin, jumla tartibini arabiy qilish mumkin, lekin, lekin...
Aytish mumkinki, til bilan din mutlaqo o‘zga narsalar, aytish mumkinki, arab tilida Qur’on nozil bo‘lguncha ham she’r bitilgan, aytish mumkinki, turk she’riyatida-da, hajr va Ollohga hech aloqasi bo‘lmagan bitiklarni, masalan, har bir bugungi gazetayu jurnalda hovuchlab topsa bo‘ladi, aytish mumkinki...
Buni-da, aytish mumkin:
Qoshi yosinmu deyin, ko‘zi qarosinmu deyin...

“Sharq yulduzi” jurnali, 1995 yil, 1-2-son