Movarounnahr tarixida arab alifbosi, garchi bu o‘lkalarda ungacha amal qilgan sug‘d, xatti kufiy, six yozuvlari umrini qisqartirgan bo‘lsa-da, asrlar osha avlodlarimiz tomonidan yaratilgan ganjinalarning bizgacha yetib kelishida asosiy vosita xizmatini o‘tadi. Bu xat tarixini o‘rganish, turli davrlarda allomalar va tarixnavislarning unga munosabati, unga asoslangan xattotlik san’atining yuksalgani bizning qadriyatlarimiz, tariximizga ham daxldor.

Arab alifbosining dastlabki namunalari haqida bizgacha juda kam ma’lumot yetib kelgan. Ayrim manbalarda uning ilk namunasi sifatida VII—VIII asrlarda xatti ma’qaliy, keyinroq esa kufiy shakli tilga olingan. XVI asrda yashagan kotib va adiblar Qozi Ahmad hamda Mir Imodiddin ma’lumotlariga qaraganda, kufiy xati namunasining asoschisi Muhammad Xalif ibn Abu Tolib bo‘lgan. Lekin ma’lum davr o‘tishi bilan bu xatlar namunasi talabga javob berolmay qolgan. Shu bois alifboga yangi alomatlar kiritilib, aniq talaffuz etilishi uchun ­harflarga ustki va ostki ­nuqtalar, tanvin, zamma, tashdid kabilar qo‘yiladi hamda alifbo belgilarining soni 28taga yetkaziladi.

X asrda mohir kotib va olim Ibn Muqla’ arab alifbosining yangi olti navi – suls, tavqe’, riqo’, rayhoniy, nasx, muhaqqiq kabi turlarini kashf etdi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, arab alifbosidagi zarur alomatlar ham Ibn Muqla’ tomonidan kiritilgan. XIV asrda yangi uslub — ta’liq va nastaliq xatlari yuzaga keldi. Nastaliq xatining asoschisi Xoja Mir Ali Tabriziy(1330—1404) edi. Bu xat shu qadar mashhur bo‘lib ketganki, uning namunalari va xillari haqida XIX asrgacha kotiblar, adiblar tomonidan maxsus risolalar bitilgan. Nastaliqda faqat nodir asarlargina ko‘chirilib qolmasdan, shoir va adiblarning shoh baytlari, ­diniy oyatlar, axloqiy-estetik fikrlar ham yoziladigan bo‘lgan.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, ayniqsa, ­keyingi uch-to‘rta yilda ­“O‘zbekiston Madaniyat va san’at forumi” jamg‘armasi tashabbusi bilan arab grafikasining turli xat namunalarida Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa shaharlardagi arxitektura yodgorliklari peshtoqlari, qabr toshlari va osori-atiqalarida yozib qoldirilgan, ammo bugungi kungacha ko‘pchiligining o‘qilishi mushkul bo‘lib kelgan bitiklar o‘rganilib, alohida mukammal, rangli albom tarzida nashr etildi. Quvonarli tomoni shundaki, mamlakatimiz, qadriyatimiz tarixini butun dunyoga yoyish maqsadida ushbu albom bir necha chet tillarida ham chop etildi. Xat va xattotlik tarixini o‘rganishda ham mazkur ko‘rkam nashr katta ahamiyatga ega.

Xattotlik tarixi va amaliy ijrosiga oid Sulton Ali Mash­hadiyning “Xattotlik haqida risola”si (XVasr), Hiraviyning “Risolai qavoidi xutut” (XVasr), Muhammad Buxoriyning “Favoid ul-xutut” (XVI asr), Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” (XVIII—XIX asrlar) tazkira va risolalari ham xat va xattotlik tarixini o‘rganishda qimmatli manba sifatida xizmat qiladi.

Temuriylar davriga kelib adabiyot va boshqa san’atlar qatori kotiblikka ham e’tibor kuchayadi. Bu davrda Xoja Mir Ali Tabriziydan tashqari Mashhadiy, Mavlono Simiy Nishopuriy kabi xattotlar kotiblik maktablarining asoschilari sifatida taniladilar.

O‘tgan asrning ikkinchi ­yarmida O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining xodimi Abduqodir Murodov mazkur ilm dargohidagi nodir kitoblarni ta’mirlash ishlarini olib borishi bilan birga juda mohir kotib ham edi. Bu kishining qo‘li bilan bitilgan nasx, nasta’liq, kufiy, xatti shikasta kabi arab alifbosi namunalaridagi yozuvlar bugun ham institutning qo‘lyozmalar xazinasini bezab kelmoqda. Domlaning “O‘rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan” risolasida (“Fan”, 1971) xat va xattotlikka oid qimmatli ma’lumotlar bor. Risolada muallif kotiblikni maktablarga ajratadi. Bu, birinchidan, o‘quvchini mazkur maktablarning yetuk vakillari, ish yo‘nalishlari, san’ati va tarixi bilan tanishtirishga ko‘maklashsa, ikkinchidan, bu maktablarning faoliyati, tarixiy ahamiyati haqida to‘g‘ri tasavvur hosil etishga imkon beradi. Bundan tashqari, risolada Hirot, Buxoro, Samarqand, Xorazm, Farg‘ona va Toshkent kotiblik maktablarining 350 nafarga yaqin vakili haqida qisqa, ayrimlari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan.

Xattotlik san’ati rivojlangan sari davr adiblari va san’at ahli ham bu sohaga katta e’tibor qarata boshlaydi. Biz quyida o‘zbek mumtoz adabiyotining asoschisi Alisher Navoiyning xattotlik san’atiga munosabati haqida to‘xtalib o‘tmoqchimiz. ­Alisher Navoiy xattotlik san’atiga bag‘ishlagan alohida asar yaratmagan. Ammo buyuk adibning “Mahbub ul-qulub”, “Majolis ul-nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat” asarlarida va “Xamsa” dostonlarining ayrim o‘rinlarida uning xattotlik san’ati borasidagi qarashlari bayon etilgan.

Alisher Navoiy, avvalo, kotiblik san’atini puxta egallagan, xatda yangiliklar kashf etgan, xat va xattotlikka oid risolalar bitib, bu sohada maktab yaratgan xattotlarni tilga oladi. U Sulton Ali Mashhadiy(1432—1520)ga yuqori baho berib, shunday yozadi: “Bu kun Xurosonda va olamning aksar bilodida nasx ta’liq xatida qiblatul-kuttobdir va kitobot mulkining qalamravi yak qalami anga musallamdur”.

Darhaqiqat, Sulton Ali haqida fikr bildirgan G‘iyosiddin Xondamir, Zayniddin Vosifiy, Davlatshoh Samarqandiy, Qozi Ahmad kabi adib va tarixchilar ham uni “kotiblar qiblasi”, deb ta’riflaganlar, yaratgan kitobat nusxalarining beqiyosligini, hech kim nasta’liq uslubida uning darajasiga yetolmaganini qayd etganlar. Buyuk xattot Sulton Ali yaratgan nafis qo‘lyozmalar bizgacha yetib kelgan. Ular bugungi kunda jahon kutubxonalari xazinalarida saqlanmoqda.

Sulton Ali ayni paytda shoir va olim bo‘lgan. Uning xattotlik san’atiga bag‘ishlagan risolasida bu san’atning turlari, sir va yo‘llari atroflicha tahlil etilgan. Culton Alining fikricha, “Xat tozaligi ruh tozaligidir”.

Navoiy ta’riflagan kotiblardan yana biri Mavlono Sher Alidir. Uning iste’dodiga baho berib: “O‘z zamonida nasx ta’liq xatin andoq bitidikim, hech kishi taqlid qilolmadi, balki mushkilki hargiz ham taqlid qilsa bo‘lg‘ay”, deydi Navoiy va bu bilan ulug‘ xattotning kitobat san’atida nodir iste’dod egasi ekanligini ta’kidlaydi. Navoiyning Sher Aliga bunday baho berishi bejiz emas. O‘sha davrda yangilikka intiladigan, o‘z yo‘lini topgan kotiblar qatori, taqlidchi kotiblar ham bo‘lgan. Masalan, ­Navoiy astrobodlik kotib Hasan Xisravshoh haqida “nasx ta’liq xatin ham Mavlono Ja’far ta’riqin taqlid qilib shirin bitir erdi”, deydi.

Mavlono Simiy haqida so‘z yuritarkan, Navoiy uning nishopurlik ekani, she’r, muammo, insho qatori xattotlik bilan ham shug‘ullangani, bu borada shuhrat qozonganini ta’kidlaydi. Simiyning she’r yozib, o‘zi kitobat qilganini aytadi. XVI asr kotibi va adibi Qozi Ahmadning musiqaga bag‘ishlangan risolasida Simiy haqida ancha ma’lumotlar bor. Risola muallifining yozishicha, Simiy xattotlik haqida asar ham bitgan. U arab alifbosining yetti turini mukammal bilgan va kitoblarni yuksak did bilan bezagan. O‘sha davrda yosh kotiblar Simiyga shogird tushishni baxt deb bilganlar.

Alisher Navoiy har bir xattot faoliyati, shaxsiyati, axloqi, uning jamiyatdagi mavqei haqida imkon boricha puxta ma’lumot beradi. Masalan, Soyiliy haqida avval “aningdek sari’ulqalam kotib o‘z zamonida yo‘qdur”, deb xushxatligini aytsa, keyingi jumlada “har kunda besh yuz bayt osonlik bilan bitir”, deb xattotning tezkorligini ta’kidlaydi. Mavlono Nomiyning noma xatini bitishga mohirligini aytsa, Shayxzoda Puroniy haqida “oz muddatda xututni andoq bitidikim, ul fan ustodlari o‘ttiz yilda andoq bitmaydilar”, deydi va Binoiy, Yusuf Shoh, Vaysiy va Xoja Abdullo Sadrning kotiblik mahoratining o‘ziga xos xususiyatlarini ta’riflaydi.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Navoiy davrida, shuningdek, undan avval va keyin ham kotiblarning ko‘pchiligi faqat xat bilan shug‘ullanmasdan, kitob bezash, imoratlar peshtoqiga turli xat namunalarini bitish bilan ham mashg‘ul bo‘lganlar. Imoratlardagi yozuvlar mualliflari xattotlikka oid risolalarda qayd qilingan. Masalan, Qozi Ahmad o‘z risolasida turli davr­da qurilgan yigirmadan ortiq imoratdagi yozuvlarning xattotlarini eslab o‘tadi. Navoiy “Majolis un-nafois” asarida Mavlono Faseh Rumiy va Mavlono Abdulvahhobni imorat kotiblari sifatida tilga oladi.

Faseh Rumiy o‘z davri donishmandlaridan bo‘lgan. U Nizomiy Ganjaviyning “Mahzan ul-asror”­iga yaxshigina javob aytgan, ayni ­paytda Jo‘gi Mirzo bog‘larining binolari va qasrlaridagi barcha yozuvlarni u bitgan. Mavlono Abduvahhob esa, Imod qo‘rg‘onidagi xatlarning muallifi. Navoiy va boshqa adiblarning bunday ma’lumotlari, shubhasiz, madaniy yodgorliklar tarixini tiklashga ham yordam beradi.

Navoiy xattotlarga baho berar ekan, ularning axloqiy xususiyatlariga ham to‘xtalib o‘tadi. Bu borada uning Abdurahmon Jomiy asarlari kotibi Sulton Ali Qoiniyga bergan bahosi diqqatga sazovordir. Chiroyli kitobat qila olishi bois, Jomiyning ko‘pgina asarlari Qoiniyga topshirilgan. ­Navoiyning yozishicha, “bir kun anga kitobat buyurilib erdi, muzd ta’in qilurda mubolag‘ani ul yerga yetkurdikim, har bir baytim bir tangaga arzir, deb. Bir ma’nidan yiroq ham emas. Ul so‘zlarki ul bitir, ortiqroqqa ham arzir”. Ko‘rinib turibdiki, Navoiy ustozi Jomiy asarlarining har satrini yuksak baholash bilan birga, o‘z san’atini pulga chaqqan kotib shaxsini ­tanqid qiladi.

O‘sha zamonda mashhur adiblarning asarlarini, umuman qo‘lyozmalarni kitob shakliga keltirib, xattotlik orqali ommaga yetkazish kattagina mablag‘ni talab etgan. Shu bois kotiblikni tirikchilik uchun kasb qilib olganlar bo‘lgan. Navoiy Mavlono Majnuniy ismli balxlik bir kotib haqida bunday yozadi: “Faqir kishidur, kitobatqina qila olurki, vajhi maosh hosil qilg‘ay”. Ulug‘ shoir past saviyadagi kotiblar haqida ham fikr bildirgan bo‘lsa-da, bu toifadagi xattotlar nomini birma-bir sanab o‘tmaydi, balki ularning ishidan misollar keltirib mulohazalarini bildiradi.

Xullas, xat va xattotlik ma’naviyatimiz tarixida alohida mavqega ega qadriyatimiz sifatida behisob asarlarning bizgacha yetib kelishiga asos bo‘lgan. ­Alisher Navoiyning xattotlik san’atiga oid qarashlari, bir tomondan, xat va xattotlik san’ati tarixini o‘rganishga yordam bersa, ikkinchidan, buyuk shoirning sharq fozillari ­faoliyatiga adabiy-estetik munosabatini namoyon etadi.

Hasan Qudratullayev,

filologiya fanlari doktori, professor

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2013 yil 13-sonidan olindi.