O‘tgan asr chin hayotini tiklash zaruriyati tug‘ilganda, o‘sha asr chin adabiyotiga ehtiyoj sezamiz. Zero, bu asr juda murakkab va qaltis jarayonlarni boshidan kechirdi, talay-talay qalamkashning yuragiga kishan, og‘ziga qulf soldi. O‘sha og‘ir kunlarda yashab ham, har qalay boy berishlar va cheklanishlar bilan ham dovruq taratgan, iste’dod kuchi bilan ezgulik yonida turgan, dardlarga malham bosgan ovozlar uchraydi. Ular yonib, hamdard bo‘lib, o‘zida yashashga imkon topdi. Zulfiyaxonim she’riyati shunday martabaga yeta olgan, deya taskin bilan ayta olamiz.

Zulfiyaxonimning erta bahor epkiniday beg‘ubor ilk she’rlari umid va havas uyg‘otdi. “Hijron kunlarida” turkumi bilan boshlangan dardli muhabbat lirikasi esa ko‘ngillarni butunasiga ishg‘ol etdi, uni shoiralarimizning birinchi qatoriga olib chiqdi. Bu tasodif emas edi. Zulfiya umr yo‘lida mardona turib, dovonlardan-dovonlarga oshiqdi, odamiylikning eng muhim burchlari va vazifalaridan so‘zladi. Alalxusus, qirqinchi yillar oxiri va elliginchi yillar boshidan boshlab, ana shu missiya — o‘zbek qizi, o‘zbek shoirasining ovozi faqat sovetlar yurtida emas, balki qit’alar osha yangradi. Zulfiyaning o‘zbek she’riyatida unutilmas sahifalar bo‘lib qolgan bir talay go‘zal va yoniq she’rlari bor. “O‘g‘lim, sira bo‘lmaydi urush”, “Bahor keldi seni so‘roqlab”, “Qatra”, “Daraxt”, “Bulut o‘yini”, “O‘zimga”, “Men o‘tgan umrimga achinmay qo‘ydim...” kabi o‘nlab she’rlari va “Mushoira” dostoni shular jumlasidan. Ular turli tillarga tarjima bo‘ldi. Zulfiyaxonim yangroq va jonkuyar ovozi bilan zamonning tabarruk va jasur onasi sifatida tanildi, tinchlik va do‘stlik ishiga ulug‘ va faxrli hissasini qo‘shdi. Yurtimizning asl nizomlari ta’qiqlangan va kamsitilgan zamonda o‘zbegimning bir qizi aziz so‘zi bilan dunyo e’tirofiga sazovor bo‘lgani, rosti, mo‘‘jizaning o‘zi edi. Zulfiyaxonimning pokiza shaxsi buyuk momolarimizning eng ulug‘ fazilatlarini o‘zida jamlab, sadoqat va vafo timsoliga aylangani millat obro‘yiga obro‘ qo‘shdi, uning nurli va pokdomon siymosini dunyoga ko‘rsatib, milliy qadrimizning go‘zal bir namoyishi bo‘ldi. Va albatta, shu jonnisor fazilatlari bilan ­istiqlolning birinchi kunlaridanoq Vatan koriga yaradi, mustaqillik g‘oyasini yaratishda ibrat va ko‘zgu bo‘ldi.

Zulfiya opa 76 yoshida istiqlolni qarshiladi. Bu yosh duogo‘y, qiblagoh momolarning tabarruk yoshi. Bu yoshda inson juda sokin, ma’naviy quvvati ulug‘, tajribasi yetuk bo‘ladi. Zulfiyaxonim ana shunday yoshda “atirgul”day portladi: oltmish yillik dardini to‘kdi. Bunga uning “Xotiram siniqlari” ­dostoni go‘zal dalildir. Dostonning doyasi ham, boisi ham Istiqloldir.

Chin adabiyot izhor va iqrordan tug‘iladi. Anglov va jarchilikdan ko‘ngillarning basirat ko‘zini ochadi. Shaxs o‘zini erkinlikda tugal tiklaganidek, bor haqiqat hurlikda o‘ziga yo‘l topadi. Zulfiyaxonimning baxti — u bolaligida shuuriga quyilgan ulug‘ kalomlar havosini simirib, ozmi-ko‘pmi milliy qadriyatlar nimaligini bilganidadir. Nachoraki, shoira ular taqiqlangan tuzumda navqiron umrini kechirdi. Saodati — bir umr ezgulikni bayroq qilib, hayoti shomida istiqlolga yetgani, izhorga ham, iqrorga ham, jarchilik va anglovga ham ­shoshilgani bo‘ldi.

Nonning haqiqiy ta’mini och qolgan biladi, deb marhamat qiladi Jaloliddin ­Rumiy. Zulfiyaxonim ham yetmish yil istiqlolga zoriqqan, uning ziloliga tashna edi. Shuning uchun ham uning:

Hurriyat, keldingmi – nahotki kelding —

misrasining zalvori, quvonchi va hayratini, ishonib-ishonolmay turgan holatini, muqaddas huquqqa yetilgandagi hayajonini to‘qson birinchi yildan keyin tug‘ilganlarning qaydnomasiga hech ham solishtirib bo‘lmaydi. Bunda chinakam qullikdan qutulgan oqila yurakning taloto‘p hislarining samimiy nidosi bor! Chunki u bu damni uzoq payt “pinhona sog‘ingan, pinhona kutgan...” edi.

Shoira tashbehlarning eng ko‘lamdorlarini chertib-chertib tasavvurni ziynatlaydi:

Ana shu munavvar shu’lada u ko‘z ochgan tuproq, bu elning ma’naviy muhitlari tayanch nuqtasi va qattol zamon manzaralari birinchi marta mayda-mayda bo‘lib yotgan aziz xotiralardan terib chiqiladi. Xotiraning aziz siniqlari millatning, komillikka intilgan insonning butunliklaridan ­roviylik qiladi:

Bu uch to‘kin to‘rtlik ikki jihatning ildizini ochadi. Zulfiyaxonim otinning qizi, demak uning qo‘liga qalam olishi o‘z-o‘zidan emas, suyak surgan fazilat. Qolaversa, ijodkorning tengsiz bir hodisaga aylanishi, uning ma’naviy maktablari, ustozlari kimligiga ham bog‘liq. Ana shu ustozlar dahosi qancha kuchli bo‘lsa, azim daryolardan to‘yingani qadar iste’dod yashnaydi. Ma’lum bo‘lmoqdaki — u “gullagan oppoq o‘rik” otin onasi orqali, adabiyotimizning buyuk avliyo siymolari So‘fi Olloyor, Mashrabdek zotlar hikmatlari mag‘zini diliga jo qilib, yo‘liga shu’la etgan. “Bolalikda olingan ­bilim toshga uyilgan naqsh bo‘ladi.” Ammo shunday onani, millat volidasi bo‘lgudek zotni battol, haqsiz tuzum ne kuylarga soldi:

Adabiyotdagi favqulodda obrazlar uni yaratgan adib yo shoirning qalbiga eng kuchli ta’sir etgan tirik insonlardan olingan ulgilardir. “Xotiram siniqlari”dagi mushfiqa va daryodil ona, “metindan yaralgan” ota va milliy g‘ururi bosqinchilar ruhini yerparchin etgan aka, shubhasiz, Zulfiya opaning bir umr yuragida yashagan yaqinlari siymolaridir. Quvonarlisi, katta ijodkorlar nafasida azizlar ulkan ko‘lam kasb etadi. “Xotiram siniqlari” ham shu darajaga yetgan asar. Undan o‘quvchi millatning xuddi shunday yuzlab otalari, onalari, akalari siyratini ko‘rib, tanib, sevadi, ardoqlaydi; ular taqdiriga kuyinadi. “Xotiram siniqlari” zulmni “Xudoga solgan” otalar, mushfiqa va ezilgan, ko‘ngli yarim bulbul, mehri bilan bolalari qalbini parvozga chog‘lagan onalar, o‘sha qatlu qatag‘onda nohaq qurbon bo‘lib, bekafan, bejanoza ketgan sanoqsiz millat akalarining yorqin, fojiali qismatini esga soladigan bir manzuma.

Xalqni qullikda saqlashni ko‘zlaganlar aynan “ko‘zida otash”, sultonlikka loyiq — ortidan xalqini ergashtira oladiganlardan qo‘rqqan va aynan shundaylarni yo‘q qilish payida bo‘lgan. Lekin bu zimdan, ayovsiz tadbirlar bilan amalga oshirilganki, yarim asr eng yaqin kishilari-da ular taqdirini bilisholmadi. Ichdan ingrab, ular boshiga solingan dahshatlar xayolida, judolik dardini hech kimga aytolmay kuyib o‘tdilar. Bor haqiqatdan bexabar omma esa millatning asl, begunoh farzandlari shaxsiga shubha va gumon bilan qaradi.

Yig‘i chinakam iste’dod bo‘g‘zidan qo‘shiq bo‘lib, girya bo‘lib otiladi, dardni iste’dod qo‘shiq qilib tug‘adi. Yuqoridagi kabi quyma misralarning samimiyati va mardonaligi she’rxonni mutaassir qiladi, teranligi bilan har yurakda aks-sado beradi.

Xuddi shunday ota siymosiga chizilgan chizgilar ham milliy, ham shaxsiy matonat siyratidan alomatlarki, ko‘rinishidan juda oddiy millat otalari sobiq sovet davrida yo‘qotish va qulliklar oralab, kelajakni asrab qolish ilinjida umriguzaronlik qilgani, bu jarayon qanchalik qiyin bo‘lganini har bir o‘quvchi o‘zicha ­tasavvur qiladi.

Bu jinoyat uchun muqarrar jazo borligini bilgan sabrli va matonatli otaning, o‘zbek otalarining Yaratgandangina kutgan yordami.

Zero, “Bu qirg‘in doyasi xudosizlar...” edi.

Shoira ana shu qatag‘onga xalqona ismlar topadi — tabiiy ravishda tashbehlar qatorlashib keladi, umumlashma, taqqoslar, jonlantirishlar:

Bu yolqinli she’riyat ayni paytda fosh ham etadi, jar ham soladi.

Fosh etishda samimiyat aybni o‘ziga olishdan tug‘iladi. Axir, o‘zining g‘ofilligini anglagan ondan u zot ogohga evriladi. Qolaversa, insonning dunyo nayranglarini anglashi birdan yuz beradigan jarayon emas.

Yolg‘on jamiyatda optimist bo‘lishdan ­boshqa imkoniyat yo‘qligi bois ichida yig‘lagan ayol rosmanasiga haqiqatni, fojialar oralagan yoniq shaxsini, umrini girya qiladi. Yo‘qotishlardan bino bo‘lganligini vasiyatday, taqdiridan nolib emas, balki kimgadir ibrat bo‘lishi uchun to‘kib soladi:

Ammo “ustiga tog‘ qulagan”, “yashin urgan polapon”ning hammasi ham o‘zini tiklashga qodir bo‘la olmaydi. Zulfiya shaxsining kuchi shundaki, u boshqalarga kuch to‘plashga, o‘zini yo‘qotmaslikka she’riyati bilan ham dalda bo‘la oldi. Yashab yaralgani bois ham muxlislarga qadrli va hayratlanarli mana bu ­misralar:

Halol kishi ham ortiga boqib, goh tahlikaga tushadi, qancha oqil bo‘lsa, shuncha zimmasiga mas’uliyat yuklaydi, o‘ziga talabi haddidan yuqori bo‘ladi. U qayta-qayta ikki tushuncha, to‘g‘rirog‘i, ikki hayot tarzida, gunoh va savob oralig‘ida shaxsning, insonlikning, musulmonlikning mohiyatini ko‘radi.

Shunday qilib u endi ishonch-la istiqlol nashidasini tuyadi. Shoirona lutf bilan o‘zining holatiga tashbeh, asl o‘zanga burilgan xalq yo‘liga shukuhli ta’rif keltiradi:

Zulfiya opa umrining xayrli shomida, sakson yoshida (1995) bitgan “Xotiram siniqlari” asarining zalvori cho‘ng, chizgisi zarnigor va surudi asir etadigan dilnoma. Bu hech shubhasiz, XX asr o‘zbek she’riyatining unutilmas, qadrlash va e’zozlashga arzigulik hodisasi. Zero, unda istibdodning zulmi va bedodliklarini oltmish yil chekib, musibatlari aro o‘zini yo‘qotmagan, eng tansiq ne’mat — Mustaqillikka momo yoshida yetgan, yana bir ma’naviy ne’mat — shu yoshida ham Xudo bergan katta iste’dodini namoyish qilgan shoiraning san’atkorligi, rostgo‘yligi va samimiyati ko‘ngilni to‘lqinlantiradi. Tafakkurni charxlab, milliy ruhni ­o‘stirib, tarixdan saboq ­chiqarishga o‘rgatadi.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2013 yil 35-sonidan olindi.