O‘tmishdagi buyuk siymolarning taqdirida ajib bir o‘xshashlik bor: Dante hayotligida yetisha olmagan shuhratga vafotidan keyin muyassar bo‘lish umidida edi. Balzak “Buyuk kishilarning yolg‘izligi” haqida nadomat chekib dunyodan o‘tdi. Pushkin va Lermontovlarni go‘rga tiqmaguncha rus podshohlarining ko‘ngli o‘rniga tushmadi. Muqimiyning joniga hech kim qasd etmagan bo‘lsa ham, beqadrlik alami, xuddi Dantesning o‘qidek, shoirning qalbidan qon tirqiratgan edi.

Buyuklar orasida Alisher Navoiy omadliroq chiqdi: zamonasi uning qudratli talantini va ulug‘ xizmatlarini tan oldi. Navoiy hayotligidayoq xalq ichida, aziz va hukmronlar orasida baobro‘ bo‘ldi. Aqlli, tadbirkor va salohiyatli Husayn Boyqaro unga o‘z devonidan eng mo‘‘tabar joy ko‘rsatdi, bolalikda u bilan boshlangan do‘stlik ipini to umrining oxirigacha uzmaslikka tirishdi. Zamonasining boshqa bir ulkan hukmroni, shoir va mutafakkir Zahiriddin Muhammad Boburning Navoiyga bergan yuksak bahosi bilan xalq og‘zaki ijodida Alisherning donoligi, haqiqatparvarligi va adolatparvarligi haqida son-sanoqsiz hikoyalar va latifalarning tug‘ilishi, hatto Navoiyning go‘zal Guliga muhabbati haqida ham ajoyib afsonaning maydonga kelishi orasida uzviy bog‘lanish bor. Bu — Alisher Navoiy siymosining barcha ijtimoiy tabaqalar zehnidan mahkam o‘rin olganining shohididir.

Shunday bo‘lsa ham, Alisher Navoiyning taqdiri tarixdagi ko‘p buyuk siymolarning taqdiriga o‘xshab ketadigina emas, ulardan printsipial farq etmaydi: o‘sha yolg‘izlik, o‘z sotsial muhiti bilan nifoq, umidlar bilan voqelik orasidagi yer bilan osmondek masofani idrok etgan aqlning dahshati, o‘sha ushalmagan orzular nadomati Navoiyning yoshlikdagi she’riy mashqlaridan tortib monumental “Chor dovon” va “Xamsa”gacha osha bordi va uning vasiyatnomasi “Mahbub ul-qulub”ga toj bo‘ldi.

Buyuk shoir va mutafakkirning bu nadomatida feodal zulmi ostida qolgan mehnatkash xalqning ohu faryodidan sharpa bor.

Alisher Navoiy o‘zidan keyingi avlodlarga faqat buyuk asarlarida so‘nmas ehtiros bilan ifoda etilgan ana shu muqaddas nadomatning o‘zinigina meros qoldirganda ham insoniyat undan abadiy minnatdor bo‘lar edi. Chunki har qanday savob ish, shu jumladan, insonni zulm va qullikdan ozod etish — yomonlikni yomon ko‘rishdan, yaxshilikning g‘alabasini qumsaguvchi nadomatdan, nafratdan, g‘azabdan boshlanadi.

Ammo, baxtimizga, Alisher Navoiy siymosida va ijodida muqaddas nadomatdan ham savobliroq va qudratliroq dinamit bor: hayotga ko‘ngil berish, hayotning jamolidan mast-alastlik: Navoiyning 120 ming misradan ortiq she’riy merosi hayot madhiga bag‘ishlangan ulkan simfoniya, deb atalishi mumkin. Bu simfoniyada, xuddi hayotdagidek, goh g‘amgin, goh o‘ychan, goh g‘azabli, goh quvnoq ohanglar eshitiladi, ammo doimo hayotga mehr uyg‘otadi. Kishi ruhining xilma-xil holatlarini nozik bo‘yoqlarda tasvirlashi bilan “Chor devon” va “Xamsa” o‘z zamonasininggina emas, o‘zidan keyingi ko‘p nasllarning quvonchi va g‘am-g‘ussalariga tarjimon bo‘lib xizmat etdi. Navoiy ijodi ma’naviy durlarga boy bir daryoki, har avlod undan qongunicha bahramand bo‘lsa ham, bu daryoning durri kamaymaydi. Navoiy o‘z ustodi va do‘sti Abdurahmon Jomiy haqida aytgan so‘zlarini uning o‘ziga bemalol nisbat berish mumkin:

Chuqur insoniy fojialarni tasvir etgan “Xamsa”ning biror dostoni yoki hikoyasida Navoiyning hayot tazyiqi ostida qaddini bukkanini ko‘rmaymiz: uning qahramonlari halok bo‘lganlarida ham o‘quvchi o‘zi uchun juda to‘g‘ri xulosalar chiqaradi: xalqi manfaatlarini va uning oldidagi o‘z burchini unutgan Bahromni yer yutadi, Farhod va Layli kabi qahramonlar esa o‘zlari dunyodan ketayotib, bizga o‘zlarining nuroniy qiyofalarini, haqiqat va adolatga ishonchlarini meros qilib ketadilar. Xalq psixikasining juda muhim xususiyati — o‘z kuchiga ishonuvchi optimizm Navoiyning kishilik qiyofasining joni va ijodining zabardast ustunidir. Navoiy xuddi o‘z qahramonlaridek, dunyodan o‘tayotib, kishilarga ajoyib fazilatlarni vasiyat qilib ketdi va shu bilan o‘zidan keyingi avlodlarga hamdard bo‘ldi, dalda berdi, ularning hayot va kurash yukini yengillatdi.

Navoiy ijodida xalqning yana bir fazilati — o‘z ideali uchun amaliy kurasha bilish ham chuqur iz qoldirgan. Navoiy ijodi va faoliyati o‘z zamonasining siyosiy fikri va kurashi qozonida qaynadi, balog‘atga yetdi, shu kurashga o‘zining katta hissasini qo‘shdi. Siyosatchi Navoiy bilan yozuvchi Navoiyni bir-biridan ajratish sira mumkin emas. Agar Navoiy ijodi o‘z zamonasining qaltis va muhim siyosiy, ijtimoiy muammolaridan uzilgan bo‘lsa edi, agar shoir va mutafakkir o‘z estetik va sotsial orzularini hayotga tatbiq etishga va shu yo‘l bilan zamonasining siyosatini xalq manfaatlariga bo‘ysundirishga intilmagan bo‘lsa edi, zulmkor zamonasi uning siyosiy orzularini poymol etgandan keyin ham shoir o‘z asarlarida (masalan, afsonaviy odil va dono podshoh Iskandar obrazi orqali) o‘z ijtimoiy-siyosiy g‘oyalarini ehtiros bilan yoqlamaganida edi, Navoiy ijodi quyoshdek harorat kasb etmagan va u haroratning tafti besh asr osha bizning kunlarimizga yetib kelmagan bo‘lar edi. Bu gapning san’atning bugungi rivoji masalalariga bevosita aloqasi bor: siyosatga aralashuvning yoki siyosatning san’at rivojiga aralashuvining (ikkovi ham bir gap) zarari haqida safsata sotuvchilar Navoiy kabi gigantlarning hayotiga va faoliyatiga nazar tashlasalar, zora o‘zlari uchun foydali saboq chiqarib olurlar. Xorijlik san’atkorlar, yozuvchilar va olimlarga kelsak, biz Navoiyni doimo boshimizda tutib, “siyosatga aralashuvimiz”ni namoyish qiladigan har bir qadamimizga “barakallo” deb madad berayotgandek his etamiz. Dalilimiz — Navoiyning o‘z davrining eng qaltis va muhim ijtimoiy masalalari bilan liq to‘lgan asarlari. San’at asari umrboqiy bo‘lsin uchun uning yaratuvchisi zamona zaminiga chuqur ildiz otishi kerak. Daraxtning tomirlari qancha tiyran bo‘lsa, qaddi shunchalik baland va sersoya bo‘ladi.

Biz, o‘zbeklar va boshqa turkiy xalqlarning Navoiyga ixlosimiz ayniqsa baland: u “turkiy” deb atalmish tilni (bizning qadimiy ona tilimizni) o‘z badiiy asarlarida poetik til darajasiga ko‘tardi, maxsus lingvistik ilmiy asarlarida (“Muhokamat ul-lug‘atayn”) uning boshqa tillar qatorida mukammal til hisoblanish huquqini himoya etdi. Shuning o‘zi, butun bir xalqning madaniy hayotida katta burilish va yuksalish edi. Navoiyning o‘zbek tilining martabasini ko‘tarish yo‘lidagi faoliyatidan milliy torlik izlash — tarixiy haqiqatni buzish va buyuk shoirni haqoratlash bo‘lar edi. O‘z xalqini boshqa xalqlardan afzal ko‘rish va ularga qarshi qo‘yish — Navoiy tabiatiga, axloqiga va dunyoqarashiga tamom yotdir.

Shu sababli Navoiyni bir o‘zbeklargina emas, tojiklar ham, ozarbayjonlar ham, qozoqlar ham, turkmanlar ham, qoraqalpoqlar va boshqa xalqlar ham o‘z madaniyati xazinasiga katta mamnuniyat va minnatdorlik bilan qabul etdilar. Bizning yurtimizda Navoiyning buyuk va boy merosiga qiziqish ayniqsa kuchaydi. Navoiy merosi haqiqiy xalq mulkiga aylandi.

Boylik egasi bo‘lish boshqayu, zarshunoslik boshqa. Navoiy murakkab merosining zarshunosi bo‘lish uchun bizga ko‘p o‘qishga, o‘rganishga, adashishga va xatolarning achchig‘ini totishga to‘g‘ri keldi. Yigirmanchi yillarda yosh va g‘o‘r adabiyotshunoslarimiz adabiyotimizning qadriga yetolmadi, uning fazilatlaridan ko‘ra ko‘proq ojiz tomonlariga e’tibor berdi. Biz 30-yillarda Lutfiy, Navoiy, Bobur, Turdi, Muqimiy, Furqat va boshqa klassiklarimizning qadriga yeta boshladik: bu ham bizning o‘sishimizning, balog‘atga yetayotganimizning nishonasi bo‘ldi.

Navoiyni “kashf etish” bizni cheksiz quvontirdi. Yangi tarixiy davr boy adabiy merosni bekik sandiqdan olib xalq boyligiga qo‘shish zarurligi haqida bong urdi. Shundan keyingina biz klassiklarni sinchiklab mutolaa qilishga o‘tirdik. Kaminaning Hamid Olimjon bilan bo‘lgan uchrashuvim esimda. Hamid allaqanday ruhlangan, hayajonli edi. Men buning sababini so‘radim. Javob juda quvonchli edi:

— Bir oydan beri Navoiyni o‘qiyapman, bugun “Xamsa”ni tugatdim.

Haqiqiy talant egasi tomonidan tahsin va ixlos bilan aytilgan bu so‘zlar nihoyatda ma’noli, salmoqli edi.

Navoiy “mazasiga tushunganlar” uning yubileyiga qizg‘in tayyorgarlikka sho‘ng‘ib ketdilar. O‘zbek tarixchilari va arxeologlari Navoiy davrini o‘rganishga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Tarjimalar orqali Navoiy yurtimizdagi va undan tashqaridagi juda ko‘p xalqlar madaniyatiga abadiy kirdi. Urush 1941 yilga mo‘ljallangan Navoiy yubileyining o‘tmay qolishiga sabab bo‘ldi, ammo butunlay emas, qamalda qolgan va Navoiy tug‘ilgan kunning besh yuz yilligini nishonlash vaqtincha kechiktirilganligidan bexabar Leningrad fashist bombardimoni ostida bu yubileyni o‘tkazdi. Biz, o‘zbeklar, bu hodisani hamon minnatdorlik va g‘urur bilan tilga olamiz, chunki bu faktni rus xalqining va boshqa qardosh xalqlarning bizning madaniyatimizga hurmati qanchalik zo‘rligidan nishona deb bilamiz.

Shundan beri o‘tgan yigirma besh yil ichida Navoiy doimo madaniyatimizni taraqqiy ettiruvchi qudratli omil xizmatini o‘tab kelmoqda. Bugun butun bir navoiyshunoslik ilmi yuzaga keldi. Bu ilmning o‘zi adabiyotshunoslik deb atalmish va bizda faqat XX asrdagina keng va yangi ilmiy asosda taraqqiy etgan ilmning bir tarmog‘idir. Navoiy hayoti va ijodi san’atimizda — adabiyotda, teatrda, muzikada, rassomchilikda yangi yirik asarlar yaratilishiga ilhom va manba bo‘ldi.

Navoiy hamma sohalardan ko‘proq adabiyotimiz taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatadi. Ammo bizning yangi adabiyotimizning o‘z mustaqil yo‘li bor. U Navoiyning eng yaxshi an’analarini davom ettiradi, rivojlantiradi. Mustaqil yo‘l bilan borish sohasida ham bizning san’atimiz va adabiyotimiz Navoiyning eng yaxshi vasiyatlariga amal qiladi: o‘zidan avvalgilarni takror etmagan va shu sababli buyuklik darajasiga ko‘tarila olgan Navoiy hayot gulshanida nima qilish haqida bizga yaxshi maslahat berib ketgan:

Hayotdan yangi yo‘llar, yangi haqiqatlar axtarishda o‘z mustaqil yo‘lidan borayotgan va bu yo‘lda “Navoiy” romanidek yetuk realistik asarni maydonga keltira olgan adabiyotimiz o‘z ustodining ana shunday maslahatlariga qanchalik izchil rioya qilsa, shunchalik yangi, yuqori bosqichga ko‘tarila beradi.

Yangi san’atimiz va adabiyotimizning yo‘li porloq va uzoq. Bu yo‘lda Navoiy siymosi bizga doimo rahnamo va uning boy ijodiy merosi aso bo‘ladi.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 11-sonidan olindi.