1948 yil 3 fevral. O‘zbekiston xalq yozuvchisi Tog‘ay Murodning tavalludi rasmiy hujjatlarda xuddi shunday qayd etiladi. U, agar hayot bo‘lganida, bu yil 60 yoshga to‘lardi.  Tog‘ay Murod ellikka ham shunchaki "lallayib" kirgani yo‘q: to‘rt qissa, bir roman va tarjimalari e'lon qilingan, xalq orasida shuhrat topgan, davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan edi. O‘ttiz yoshida esa hali ilk qissa muvaffaqqiyatidan masrur, ikkinchi asari ustida ishlayotgandi. Yigirma-yigirma besh yillik ijodiy iztiroblar adabiyot haqidagi qarashlarimizni anchagina talotumga soladi.

U takrorlanmas va takrorlab bo‘lmas uslubi bilan nasrimizda yangilik yasadi. Akademik Baxtiyor NAZAROV  ham bir davrada "Tog‘ay Murod adabiyotimizda yorqin voqea bo‘ldi!"  deya baralla aytgandi. Yozuvchining 60 yillik yubileyi arafasida adabiyotshunos olim bilan suhbatimiz ana shu e'tirof asoslari haqida boradi.

- Biz ijodkor shaxsini uning asarlaridan topishga harakat qilamiz. Zero, haqiqiy yozuvchi "ko‘ngildagi kuyga tushmay" bir satr ham yozolmaydi. Ko‘pchilik "Oydinda yurgan odamlar" qahramoni Qoplonda Tog‘ay Murodning o‘zini ko‘radi: "U mijozi xush ko‘rmish odamlar bilan salom-alik qiladi. Bordi-keldi qiladi. Chin qalbdan gapirishadi, ochilib gurunglashadi". Yana Tog‘ay Murod qahramonlarining aksari "Chin gaplar ko‘ngilda bo‘ladi. Tilga chiqsa, yolg‘on bo‘ladi-qoladi" aqidasiga amal qiladi. Uning asarlarida gapga chechan obrazlarni deyarli uchratmaymiz. G‘oya  sog‘lomligi, e'tiqod butunligi shundoq ko‘zga tashlanib turadi. Hayotning qing‘irliklari to‘g‘risida esa murosayu madoraga bormay yozadi...  Suhbatimizni ijodkor shaxsi va asarlarining o‘zaro bog‘liqligi haqida mulohazalar bilan boshlasak.

- Aytganingizdek, ijodkor shaxsiyati yozganlarida o‘zining "asorat"ini qoldiradi. Muhabbatni his qilmagan odam hech qachon u haqida yaxshi asar bitolmaydi. Ijod mahsulini bu tomondan tahlil qilib o‘rganish, ya'ni biografik usul G‘arbda ancha rivoj topgan. Tog‘ay Murod ijodiga mazkur metodni tatbiq etadigan bo‘lsak, adib shaxsi va asarlarining o‘zaro uyg‘unligini kuzatish mumkin. Masalan, u qahramonlarininggina emas, o‘z jismoniy baquvvatligiga ham alohida e'tibor berar edi. "O‘zbekiston fizkulturachisi" gazetasida behuda ishlamagan (1976-1978). Uloqqa jiddiy qiziqishi ham tanasidan yog‘ilib turardi. Asarlarida polvonlar, chavandozlar, dehqonlar hayoti katta mehr bilan yoritilishini eslang. Tog‘ay kurash va uloqqa faqatgina xalq tarixi, madaniyati, urf-odatlarining bir bo‘lagi deb emas, o‘z qalbining bir parchasi sifatida ham qarar edi. U ruhiy tarbiyadan tashqari badan tarbiyaga muhim e'tibor berganining guvohiman. Biz Matyoqub aka bilan qishda Anhorga cho‘milgani borganimizda, tez-tez Tog‘ayni ham uchratar edik. Adibning o‘zi jismonan baquvvat bo‘lgani uchun ham, asarlarida kasalmand ingroqlar deyarli quloqqa chalinmaydi.

"Ot kishnagan oqshom" qissasi qahramoni Ziyodullaning adolatsizlik bilan, haqsizlik bilan sira chiqisha olmasligini yodga oling. Ko‘pkaridagi ba'zi g‘irromliklardan tutab ketishini aytmaysizmi? Go‘yo chavandozlarni emas, o‘zini himoya qilayotgandek o‘rtanib yozadi Tog‘ay Murod. U hayotda ham mana shunday bo‘lganini tanigan-bilganlar yaxshi eslashadi.  Tog‘ay gapni isrof qilib, chuvalashtirib o‘tirmay, kezi kelganda, mushtni ishga solishdan ham tap tortmasdi. Ba'zan bunga o‘zim guvoh bo‘lganman.

Uning qahramonlari mard, tanti odamlar. Hatto Botir firqada o‘ziga zid bo‘lgan qahramonning yutug‘ini tan ola bilishdek mardlik mujassam. Mustamlaka davrida salkam qulga aylanib qolgan Dehqonqulning ham mardligi o‘ziga yarasha. Uni kambag‘al deb mensimagan sotuvchiga ko‘rsatib qo‘yish  uchun bor puliga baxmal xarid qilib, oyog‘iga paytavaday o‘rab chiqib ketgani esingizdadir.

- Bu o‘ziga xos isyon ham edi. Bobolarining qoni uyg‘ongan-da tomirlarida.

- To‘g‘ri, axir u kimsan Jamoliddin ketmonu Aqrab qo‘rboshining avlodi bo‘lgan. Shu o‘rinda bir gapni aytish kerak: Aqrab qo‘rboshining millatparvarligi, mardligi oldida unga qarshi kurashayotgan polkovnik Chanishevning tan berishi tasvirlangan sahifalar o‘zbek adabiyotida yangilik. Bu manzara Jaloliddin Manguberdiga tan bergan Chingizxonni yodga solgandek bo‘ladi. Lekin Tog‘ay Murod asaridagi tasvir ma'no-mohiyatiga ko‘ra tamoman o‘zgacha o‘zanlarda ekani bilan ajralib turadi. Adibning barcha qahramonlari kurashchan odamlar. Ishongan o‘g‘li olishda g‘anim farzandidan yengilganida, Bo‘ri polvon tushkunlikka tushmaydi: "Davralarim hali davom etadi", deya umidlanadi, bir kuni kelib g‘olib bo‘lishiga ishonadi. Men bu jumlada asar qahramonidan tashqari, Tog‘ayning o‘z qalbini, yuragini, orzu-umidlarini ham sezgandek bo‘laman.

- Ha, o‘ziga ishonch hissi Tog‘ay Murodda ham kuchli bo‘lgan. "O‘zbek xalqiga haykal qo‘yaman!" deyish uchun qanday katta yurak kerak edi. Odil Yoqubov esa o‘z hayratlarini mana bunday xotirlaydi: "Bir kunda butun romanni o‘qib bo‘larmidi?" desam, cho‘rt kesib aytdiki: "Siz avval o‘qishni boshlang! Shunda o‘zingiz ham qanday tugatganingizni bilmay qolasiz!" G‘alati! Bu gaplarni yozuvchining o‘zi aytayapti, o‘zining asari haqida shunday deyapti!... Xullas kalom, haqiqatan ham, asarni kechqurungacha o‘qib chiqdim".

Tog‘ay Murodning o‘ziga mana bunday yuksak baho berishi ba'zilarga erish tuyuladi. Hozirda nashrga tayyorlanayotgan avtobiografik qissasida u: "Men muzeyni tomosha qilmishday "Oydinda yurgan odamlar"ni tomosha qildim. Men Rembrant kartinalarni tomosha qilmishday "Oydinda yurgan odamlar"ni tomosha qildim. "Hayot bor ekan, "Oydinda yurgan odamlar" ham bo‘ladi, - deya yashnadim. - O‘zbek xalqi hayot ekan, "Oydinda yurgan odamlar"  ham hayotdir",  deya asari haqida o‘z e'tirofini bitadi.

Bu o‘jar satrlar ohang va qat'iyati bilan Nitsshening "Esse HOMO" nomli tarjimai hol asarini yodga soladi.

- Buyuklar doim o‘ziga o‘zi to‘g‘ri baho bera olgan. Menimcha, Tog‘ay shaxsida bu fazilat yo‘q emasdi. Ijodkor sifatidagi tabiatida ham. Bir qaraganda, bunday yondashuv bizning o‘zbekchilikka to‘g‘ri kelmaydigandek tuyuladi. Kamtarin bo‘lish kerak, degan nasihat quyilgan qulog‘imizga. Lekin hech bir ishni qoyillatmagan odamning pishqirig‘i boshqa-yu, Tog‘ay Muroddek  katta yozuvchining e'tirofi boshqa. Men adabiyotshunos sifatida bemalol aytishim mumkinki, Tog‘ay Murod zamonaviy o‘zbek adabiyotida yangi tipdagi adib sanaladi. XX asr o‘zbek nasrini shartli ravishda bir asar desak, uning birinchi sahifasi Abdulla Qodiriy bilan ochilib, so‘nggi sahifasi Tog‘ay Murod bilan yopiladi.

U o‘zini dilida "Zo‘rman!" deb o‘ylagan, tilida "Zo‘rman!" deb takrorlagan va amalda ham doim zo‘r bo‘lib qolishga tinimsiz intilgan. Tog‘ay yengil obro‘ ortidan quvmadi, yo‘qolib ketmaslik, shunchaki ko‘rinib turish uchun yozmadi.  U kam, lekin zo‘r  yozardi, matbuotda hikoyalari ketma-ket chiqqanini sezmaganman. Ijod mahsuli hajman ixchamgina. Lekin adabiyotda hajm asosiy narsani belgilamaydi. Yozgan tom-tom asarlari umri o‘zining umrichalik uzoq bo‘lmagan yozuvchilar oz emas adabiyot tarixida. Ba'zan hatto kuni kecha yozilgan kitoblari tugul, ijodkorlarining nomi yodimizdan chiqib qolayotganidan o‘zimizni noqulay sezamiz. "Ikki tiyinlik sham yonib bitguncha, ikki yuz misra she'r yozdim", deb maqtangan shoirga hazrat Navoiy: "Demak, o‘sha yozganlaringning qimmati ikki tiyin ekan", deb javob berganida qanchalar haq edi. Tog‘ayning har bir asari faqat qaymoqdan iborat, suvidan ham qaymoqning ta'mi keladi. U, agar xohlaganida, ikki tiyinlik sham yonib tugaguncha bir qissa bitishi mumkin edi, ma'naviy quvvati bunga yetardi. Lekin Tog‘ay "Yozuvchining dushmani yomon asarlaridir" degan naqlga amal qildi. Boshqalarni emas, hatto o‘zini o‘zi ham takrorlamadi sira.

- Bu gaplaringiz bir ma'lumotni yodimga soldi. Vafo Fayzulloh "Abadiyat" maqolasida qiziq qiyoslash keltiradi: "E'lon qilgan asarlari hajmi...  918 bet. Lev Tolstoyning bitta "Anna Karenina" romani hajmidan 110 bet kam bo‘lgan butun umrlik ijod... Yoxud Gyotening 133 jildlik asarlarining uch kitobi hajmicha". Tog‘ay Murod kundaliklarida "Otamdan qolgan dalalar" olti yuz (600) betdan oshiq edi. Men uni uch yuz (300) betga qisqartirib tushirdim. "Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi" besh yuz (500) betlar edi, men uni ikki yuz ellik (250) betga tushirdim. O‘z qo‘lim bilan qaychiladim. Yillar davomida yaratgan, peshona teri to‘kib yaratgan mehnatim samarasini o‘z qo‘lim bilan yo‘q qildim. Ko‘nglim... uvishib ketdi. Ko‘nglim... achishib ketdi. Ko‘kragim ostida bir nima o‘pirilib tushganday bo‘ldi... " deb yozadi. Ehtimol, bunday asarlardan qanchasini yozgandir. Lekin yozuvchi kitobxon taassurotlarini buzib qo‘yishni xohlamagan, nazarimizda. Siz aytgandek, Tog‘ay Murod o‘ziga o‘zi yuqori baho bergani bir gap. Lekin asosiy masala uning har bir asari adabiyotimizda voqea bo‘lganligida. "Yulduzlar mangu yonadi" qissasi e'lon qilingan paytlarni eslab, taniqli muharrir  Mahmud Sa'diy bir nechta munaqqidga taqriz yozishni taklif qilgani, hech kim lom-mim deyolmagani haqida yozgandi.

- Adabiyot hamisha adabiyotshunoslikdan oldinda yuradi. Tog‘ay Murod yangi tipdagi yozuvchi edi, degan fikrni yana bir bor takrorlasam, ortiqcha bo‘lmas. Uni tushunish uchun ba'zi adabiy an'analar, me'yorlarni bir oz chetga surib turish kerak bo‘ladi. Shu bois adibning ilk qissasi jamoatchilikni bir oz dovdiratgan, hazmi og‘ir kelgan bo‘lishi mumkin. O‘zim esa Tog‘ayning ijod olami bilan "Ot  kishnagan oqshom" orqali tanishganman. Keyinroq ilk qissasini ham o‘qib chiqdim. Unda adibning uslubi ikkinchi kitobidagidek bor bo‘yi bilan ko‘rinmagan edi. Tog‘ay Murod bir-biridan go‘zal qissalarini e'lon qila boshlagach, o‘zi ham uslubini mukammallashtirib bordi, adabiy jamoatchilik esa u haqiqiy iste'dod, bu haqiqiy yangilik ekanini anglab yetdi. Hamma kam-ko‘stini betakror uslubi bilan yopib ketadi, deb o‘ylamaslik lozim. Go‘zal tili, qaytarilmas uslubidan tashqari o‘zi yozadigan hayotni sinchkovlik bilan o‘rganish ham ibratli.

Dunyoda otdek go‘zal jonivor bo‘lmasa kerak. "Ot kishnagan oqshom" qissasi va boshqa asarlaridan bu noyob jonivorning 25 ga yaqin zoti haqida hayratomuz ma'lumotlar olamiz. O‘zbek adabiyotida otni Tog‘ay Murod darajasida go‘zal his etuvchi va chuqur biluvchi yozuvchi bo‘lgan emas. Ba'zan Tog‘ay otni ayollardan ham yaxshiroq ko‘rgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylanib qolaman. Shuningdek, g‘o‘za parvarishining ikir-chikirlarini hatto agronom ham Tog‘aychalik bilmasa keragov. "Otamdan qolgan dalalar"ni o‘qigan kezlarim, menda shunday fikr uyg‘ongan edi. Shu bilan birga, u asarining ilmiy risolaga o‘xshab qolishiga yo‘l qo‘ymagan, albatta. "Otamdan qolgan dalalar"ni uzoq yillar yozish mobaynida adib hayoti asarga asos bo‘lajak dehqonlar, paxtakorlar ichida kechdi. Moskvada o‘qib yurgan kezlari paxta ishiga aloqador tashkilotlarga mansub hujjatlar bilan tanishishga jon-jahdi bilan harakat qildi va bunga bot-bot muyassar ham bo‘ldi.  Ko‘rinib turibdiki, Tog‘ay har bir asari ustida qattiq ishlagan, katta mehnat sarf qilgan. Bu mehnat zamirida fidoyilikdan tashqari, alohida tip adiblargagina xos bo‘lgan "qaysarlik" yotadi.  

- "Yozuvchining dushmani yomon asarlaridir" degan fikrni yaxshi aytdingiz. Xemingueyning o‘limi oldidan qoralab qo‘ygan qog‘ozlarida "Insonni biologik mahv etish mumkin, lekin yengib bo‘lmaydi" degan so‘zlar uchrar ekan. Demak, ijodkorni muvaffaqqiyatsiz chiqqan asarlari orqali yengish, mahv etish mumkin. Bir paytlar "Momo Yer qo‘shig‘i" qissasi tufayli Tog‘ay Murodga  ham ayrim tirnoq ichidagi do‘stlari tomonidan shunday xurujlar bo‘lgan. Yozuvchining bu asari negadir suyib qabul qilinmadi...

- Bo‘lmagan gap! Ayrimlar uni suymagan bo‘lsa chiqar. Jamoatchilik esa  "Momo Yer qo‘shig‘i"ni Tog‘ayning boshqa qissalaridan past ko‘rmadi. Mohiyat e'tiboriga ko‘ra, u ham baquvvat asar. Dastlab "Qo‘shiq" nomi bilan e'lon qilingan qissada adib o‘zi tug‘ilib o‘sgan yurtida yashay turib, Vatanni tushunish, unga fidoyi bo‘lish tuyg‘usidan mosuvo qahramon qiyofasini yaratishni ko‘ngliga tugdi va bunga erishdi. Yozuvchi o‘z maqsadlari, niyatlarini ming yillik madaniyatimiz, adabiyotimizning go‘zal an'analarini mensimay Kunbotish adabiyotiga topinuvchi Pahlavon Daho obrazi orqali aks ettirdi. Nazarimda, bu asarga o‘z vaqtida bir yoqlama baho berishlar ko‘zga tashlandi. Mohiyati ba'zan yetarlicha anglanmadi.

- Asar g‘alamislik bilan yozilgan, deguvchilar ham bo‘ldi...

- Bu gaplarni qaysi toifadagi kishilar aytganini men yaxshi eslayman. Haqiqatan ham, o‘sha mahallar oshkoralik shamollari esa boshlagandi. Bu vaqtda adabiyotimizga ilgari taqiqlangan jahon adabiyoti namunalari kirib kelayotgan, ularga ba'zan ko‘r-ko‘rona ergashish avj olgan edi. Shuning uchun oyog‘i yerdan uzilib, havoda muallaq qolgan  Pahlavon Daho obrazi ko‘pchilikka tegib ketdi.

- Qiziq, adabiy hayotda nimalar bo‘lmaydi, deysiz. Asar qahramonlarining prototiplarini  izlab topganlar ham bo‘lgan.

- Badiiy asar prototipi hayotda bo‘lishi tabiiy. Nimadir ta'sir qilganki, yozuvchini qo‘liga qalam olishga undagan. Avvalo, Tog‘ay Murod taqlidchilik bilan adabiyotda uzoqqa borib bo‘lmasligini o‘sha paytda baralla aytgan edi. Qolaversa, badiiy asarga maqolaga qaragandek munosabatda bo‘lmasligimiz kerak. Vaqt o‘tib, o‘sha prototiplar kimligini odamlar unutib yuboradi. Lekin "Momo Yer qo‘shig‘i" badiiy qiymatini yo‘qotmaydi, Pahlavon Dahosi bilan kitobxonlar ko‘ngliga yo‘l topaveradi. Bu asarning hayotda jiddiy bir o‘rni bor, deb o‘ylayman. U, nazarimda, yosh ijodkorlar ko‘r-ko‘rona G‘arb adabiyotiga, buning ustiga, bizning mintalitetimizga ko‘p ham singishmaydigan yo‘nalishiga mukkasidan ketishining oldini olishda o‘z ta'sirini ko‘rsatdi.

- Ayniqsa, globallashuv davrida asar qimmati yanada oshadigandek. "Qo‘shiq"qa muharrirlik qilgan  Sulaymon Obloqulovga "Tursunning ayrim xislatlarini avvalo o‘zimdan olganman", degan ekan Tog‘ay Murod. "O‘zbekiston adabiyoti va san'ati" gazetasi 1988 yil 29 yanvar sonida chiqqan intervyusida ham "Otamdan qolgan dalalar" romani haqida shunday deydi:"Asarga sinchkovlik bilan qarasam, bir joyi kitobiy, bir joyi intellektual prozaga o‘xshab qolibdi. Bilib-bilmay G‘arb ohanglariga o‘ynagan joylarim ham bo‘libdi, yolg‘on-yashiqlardan syujet yaratib, qoyilmaqom qilib burab tashlabman. Faqat odamlarning ismi sharifi bizniki demasa, qolganlari, bilmayman kimniki... Qarasam oyog‘im yerdan uzilganday bo‘libdi". Suhbatimiz yana ijodkor shaxsi mavzusiga qaytyapti. Tog‘ay Murod o‘zining yutuqlarini emas, xatolarini ham ochiq ayta olgan ekan-da. Qolaversa, Pahlavon Daholik kasali unda ham uch ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan, adib vaqtida bu illatning oldini olgan ko‘rinadi.

- O‘ylaymanki, adabiyotimizda o‘z tengqurlari ichida Tog‘aychalik Kafka va Kamyularni ko‘p va takror-takror o‘qigan, o‘rgangan adib kam topiladi. Lekin paradoks shuki, qancha ko‘p o‘qimasin, Tog‘ay o‘zini ular iskanjasiga tushib qolishdan asray bildi. Bir maqolasida u yaxshi yozuvchining "bir qo‘ltig‘ida Kafka bo‘ladi, bir qo‘ltig‘ida Kamyu bo‘ladi", deb yozgandi. Umarali Normatov bilan suhbatda Jeym Joysning mashhur "Uliss" romanini rus tilida hali e'lon qilinmasdan o‘qib chiqqanligini aytgan ekan.

- Men boya tilga olgan intervyuda ham Tog‘ay Murod "...romanni qo‘lyozmadan peshma-pesh o‘zbekchaga tarjima qilib, rus tili bilan bab-baravar o‘zbek tilida ham chop ettirmoqchi edim. Bo‘lmadi. Yana tag‘in ko‘ramiz..." deydi. O‘quvchilarga bir quvonchli xabarni yetkazib qo‘yaylik: Ma'suma opaning aytishicha, yaqinda adib qog‘ozlari ichidan o‘sha tarjimaning bir qismi topilibdi...

- Bu gaplarni nega eslayapmiz? Aytmoqchimanki, Tog‘ay Murod modernizmdan qanchalik boxabar bo‘lmasin, lekin baribir taqlidga berilgani yo‘q.  U nasrimizda ayrim siyqasi chiqqan an'analardan voz kechib, o‘zbekona modernizmni yaratdi. Shu bilan birga, adibni faqat baxshiyona yo‘lda ijod qiluvchi, deb aybsitishlariga ham qo‘shila olmayman. To‘g‘ri, Tog‘ay xalq dostonchiligiga xos ruh, fikrlash tarziga xos epik ko‘tarinkilik yo‘sinini nasrimizga izchil ravishda olib kirdi. Lekin u ijodkor sifatida baxshiyona darajasidagina qolib ketgani yo‘q. Xalqona ohanglaru ming yillik dostonlarimiz uslubiga sayqal berib, qayta ishlab, adabiyotda o‘z  yo‘lini yaratdi. Bu ko‘chadan zamonaviy o‘zbek nasri tarixida yurilmagan, hali hech kimning mustahkam izi tushmagan edi. Zamonaviy she'riyatimizda Erkin Vohidovning aruzga yangidan jon kirgizganini ta'kidlaymiz-ku, xuddi shunga o‘xshab, o‘zbek nasriga Tog‘ay go‘zal baxshiyona jon va ruh olib kirganini ko‘p ham e'tirof etavermaymiz.

- Uslub borasida gap ketdi, yana ba'zi masalalarga e'tibor qaratsak. Said Ahmad "Tog‘ay Murod qissalarida tasvirlangan odamlarga boshqa xalq libosini kiydirsangiz ham, o‘zbekligi bilinib turadi. Ularning xulq-atvori ham boshqa xalqqa umuman o‘xshamaydi"  degan gapini juda topib aytgan. Mana shu milliy ruhni, mintalitet va o‘zbekona kayfiyatni asarlarida bera olish uchun, tabiiyki, adib  xalqning fikrlash yo‘sini, his etish tarzi, badiiy-falsafiy tafakkuri manzaralarini yaxshi bilishi, undan unumli foydalanishi kerak bo‘ladi. Tog‘ay Murodning o‘ziga xos uslubida men, siz aytgandek, xalq og‘zaki ijodi (doston, maqol, ertak, tez aytish) va qolaversa, mumtoz adabiyotimiz an'analari, mashhur turkiy bitiklar ifoda yo‘sinining o‘zaro uyg‘unlashib ketishini ko‘raman. Masalan, "Saraton balolardan sariq bo‘ldi, balolar saratondan-da sariq bo‘ldi"jumlasida mumtoz she'riyatimizga xos tardi aks san'ati qo‘llangan. "Qizillar qulog‘i qirqta bo‘ladi" satrida uchraydigan alliteratsiya - tovushlar tovlanishi ham she'riyatga xos. Shuningdek,  tez aytishlar shu san'at asosiga quriladi. Shoir Yo‘ldosh Eshbek aytganidek, "Tog‘ay Murodning asarlari proza emas, poeziya!" Alisher Navoiyning ba'zi misralari xalq maqollaridan olinganmi yoki ular keyinchalik maqolga aylanib ketganmi,  degan savol yuradi. Xuddi shunga o‘xshab, Tog‘ay Murod asarlaridagi ayrim gaplarni ham maqoldan ajratish qiyin... Xullas, bu betakror ijodkorning uslubini xalqona deyishning o‘zi ozlik qiladi. Hali o‘rganilishi kerak bo‘lgan jihatlari talaygina ko‘p. Siz nima deysiz?

- To‘g‘ri. Hozirgi mulohazalaringizdan siz Tog‘ay Murod uslubini anchagina nozik ilg‘ay bilishingizni payqagandek bo‘ldim. Yana, Tog‘ayning milliy xarakter yaratish borasidagi yutug‘i, nazarimda, shunda ko‘rinadiki, u xarakterga ijtimoiy natija sifatidagina qaramaydi. Xalq orasida keng tarqalgan udumlarga, hatto turli ins-jinslarga ishonish, ba'zan irim-sirimlarning ham shaxs tabiatida qoldirajak izlariga befarq qaramaslik muayyan o‘rin tutadi. Biz uzoq yillar ularni xalqning badiiy-falsafiy tafakkuridan alohida ajratib keldik. Shu bois nasrimizda bu sohaga kam murojaat qilingan. Tog‘ay Murod esa o‘zbek kishisi botini va zohiridagi  uzilmas birlikning ildizlarini ajdodlar ruhining davomiyligi sifatida, turli-tuman ilohiy va savqi tabiiy urflar, ishonchlar (masalan, bashorat) orqali ochib beradi. "Oydinda yurgan odamlar" qissasidagi Hojar ko‘r folchi va Xizr bova obrazini eslang. Bobosining Xizrga yo‘liqib, farzand so‘rashi epizodisiz qissa hozirgidek muvaffaqiyatli chiqarmidi? Tog‘ay millatimiz tiynatining ana shunday ajralmas, ayni paytda e'tibor berilmagan uzvlarni topa biluvchi adib.

- Tog‘ay Murod ijodi bor bo‘yi bilan haqiqiy o‘zbek kishisi xarakterini yaratishga qaratilgan. Uning oxirgi e'lon qilingan asari "Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi" romanidagina mana shu xususiyat bir oz xiralashgandek tuyulmaydimi sizga? Roman qahramonlari - shaharlashgan, o‘z ildizidan bir oz uzoqlashib, umumiy qiyofaga singib borayotgan odamlar. Balki adib millatimiz kishilaridagi shunday qiyofali shaxslarni gavdalantirmoqchi bo‘lgandir. Lekin bu millatdoshlarimizni ham o‘zini tutishiyu ba'zi odatlaridan tanib olish qiyin kechmaydi... Darvoqe, yozuvchining ikkinchi romani adabiyotshunoslikda o‘zining munosib bahosini olmadi, nazarimda. U yer-bu yerda qisman muhokama qilingandek bo‘ldi.

- Avvalambor, shuni ta'kidlash joizki, hech qaysi bir adibning barcha asarlari bir yo‘sinda, bir uslubdagina yozilmaydi. Qahramon va xarakterlarning namoyon bo‘lishini belgilovchi badiiyatning iqlimi bir xildangina iborat bo‘lib qolmaydi. Tog‘ay   Murod ham, uning so‘nggi romani ham bundan istisno emas. "Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi" romanida u avvalgi asarida boshlangan badiiy niyatlarini yanada chuqurlashtiradi. Adib bu asarida g‘oyalarga aldanib, umri sarobga aylangan inson fojiasini ko‘rsatishga harakat qildi. Yozuvchi o‘z qahramonlarini, bir qaraganda, go‘yo fosh etayotgandek, hajv qilayotgandek tuyuladi. Lekin jiddiyroq nazar tashlasangiz, ijodkorning maqsadi ularni hajv etishdan iborat emas, balki aniq va tiniq aks ettirish ekani ko‘rinadi. Biz esa, yozuvchi uslubi va mahoratidan kelib chiqib, goh qah-qah uramiz, goh dahshatga tushamiz. Xoh badiiy qiymati, xoh g‘oyaviy maqsadi jihatidan olaylik, "Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi" Tog‘ay Murodning boshqa asarlaridan kam emas. Kezi kelganda, shuni ham ta'kidlash kerakki, Tog‘ay Murod bu asarining ba'zi joylarida unchalik chuqur ketmagan, ko‘rinib turgan imkoniyatlardan foydalanmagani xayron qoldiradi odamni. Biz o‘qigan nusxa romanning qisqartirilgan varianti emasmikin, degan fikrga boradi kishi. "Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi" asari atroflicha o‘rganilib, kelajakda unga ba'zi oydinliklar kiritilar balki. Umuman, Tog‘ay Murod ijodi shu kungacha asosan mavzu yo‘nalishi e'tibori bilan  o‘rganilmoqda. Uning o‘ziga xos uslubi e'tirof etilayapti-yu, lekin bu uslubning betakrorligi, mahorat jozibalari nimalarda ekanini chuqurroq tadqiq etish oldimizdagi muhim vazifa bo‘lib turibdi. Tog‘lar uzoqdan aniq va go‘zalroq ko‘ringani kabi vaqt o‘tgan sayin Tog‘ay Murod ijodi ham o‘zining haqiqiy bahosini oladi. 

- Biz yuqorida Tog‘ay Murodning o‘z ijodiga katta baho bergani haqida gaplashgandik. Lekin yozuvchi daftarlari ichida mana bunday ohangdagi jumlalar ham yo‘q emas: "Asarlarim qisqa-qisqa bo‘lib qoldi, jajji-jajji bo‘lib qoldi. Ruboiy misol bo‘lib qoldi, uch minutlik qo‘shiq misol bo‘lib qoldi. Bir daqiqalik tabassum misol bo‘lib qoldi. Ikki dona, marjon ko‘z yosh misol bo‘lib qoldi. Bir zarblik, nafaslik hayqiriq misol bo‘lib qoldi.

Bilmadim, bunday, bu qabil jajji san'at qancha umr ko‘radi? Bilmadim, bu qabil badiiy san'at ko‘zga ko‘rinmay, bir burchakda qolib ketmasmikin? Bu misol badiiy adabiyot, asar(ni) beshafqat vaqt shamoli uchirib ketadimi, bilmadim, bilmadim..."    

- Qilgan ishlarim, butun umrim nimaga arziydi, bu dunyoga kelib nimaga erishdim, degan o‘y qiynaydi odamni ba'zan.  Tog‘ay ham bir inson: unda o‘ziga qat'iy ishongan va mana bunday ishonchsizlik hollari ham bo‘lishi tabiiy. O‘zini qanday ijodkor deb bilmasin, u xalqimiz tomonidan ham, davlatimiz tomonidan ham e'tirof etilgan, e'tirof etilmoqda. Bu yil uning 60 yilligi O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi tashabbusi bilan  yurtimizda keng nishonlanishi xabari bizni quvontirdi. O‘ylaymizki, Tog‘ay Murod ijodining bunday tantanalari hali yillar osha davom etaveradi. 

Farrux Jabborov suhbatlashdi.