Xursandbek To‘liboev: Suhbatimiz debochasi sifatida vijdon haqidagi tushunchangizni o‘rtoqlashsangiz? Nima o‘zi vijdon degani?..

Otajon Norov: Men buni birgina so‘z bilan tushuntirib berolmayman. Vijdon odamning – yuzi. Egasi kim va qanday ish qilishidan qat’i nazar vijdoni butun bo‘lsa ichkarisidagi tashqariga otilib chiqadi. Ya’ni yuz-ko‘z ifodalari aniq ravshan ko‘rsatib turadi. Yolg‘on to‘qiyotgan bo‘lsa, ham rost gapirayotgan bo‘lsa ham bilish qiyin emas. Demak, odamning yaxshi-yomon xislatini aniqlamoq uchun vijdon degani kerak ekan-da? Vijdonsiz odam har narsani qilishga tayyor yashaydi. Vijdonsiz o‘ziga ravo ko‘rmaganni boshqalarga ravo ko‘rishni ma’qul ko‘radi. Odamning fe’li qiziq-da. Ba’zan tushuniksiz bir holga eziladi. Bu nimadan dalolat beradi? Vijdoni chidab turolmasligidan. Xalqimizda kattalar biror xato ish qilib qo‘ysak, achitibgina «Ey, vijdonsiz, shuni ham eplay olmadingmi, undan ko‘ra o‘lganing yaxshi emasmi?» deb aytib soladi. Bordi-yu o‘sha «eplolmagan» haqiqatdan ham vijdonsiz bo‘lsa unga bu gapning nechi pullik ta’siri bor? Parvoyi palak. Daryo toshsa to‘pig‘iga chiqmaydi ham. Xullasi, vijdonsiz o‘ziga zarar qilibgina qolmay, boshqalar uchun ham jiddiy zarar qiladi. Vijdonli esa har bir narsa haqida – adolat bilan ish yuritishga, kerak bo‘lsa, jonini kundaga qo‘yishga tayyor yashaydi. Men vijdonni – odamdagi ikki xislat, ya’ni yaxshi-yomon tomonlari bilan farqlanishni tushunman. Boshqa xulq-atvorlarimiz o‘sha ikki holning atrofida aylanaveradi.

Xursandbek To‘liboev: Demak, sizningcha shunday ekan-da, men ham bu fikrlaringizga to‘la qo‘shilgan holda, vijdon atamasini she’riyatga muqoyasa qilib ko‘rmoqchiman. XX asr o‘zbek she’riyatining zabardast vakili Shavkat Rahmon shaxsiyati, boringki, ijodi to‘laligicha millat vijodnini kuylagan emasmidi? Shunday deymizu, Shavkat Rahmon yashagan davr nihoyatda og‘ir kechgan. Yaqin tarixdan ham bular ma’lum. U hamisha bedor, uyg‘oq vijdon bilan ijod qildi. Eng katta adabiyotimizda munosib o‘rin egallad. Darhaqiqat, Shavkat Rahmonga zamondosh shoirlar uning fitratini juda yaxshi bilishadi. Salaflari Usmon Azim, Erkin A’zam, Murod Muhammad Do‘stlar bilan kechgan ijodiy kechalari, adabiyot haqidagi suhbatlaridan ham bilsa bo‘ladiki, u atrofidagilardan tamomila ajaralib turgan. Siz mening ushbu fikrlarimni quvvatlaysizmi? «Shavkat Rahmon degan bir o‘jar shoir» yana qayta tug‘iladimi?..

Otajon Norov: Men buni bashorat qilolmayman, lekin kuzatishlarimdan chiqargan xulosamni aytishni o‘z burchim deb bilaman. «Shavkat Rahmon degan shoir» tug‘ilishi uchun, bilmadim, biron asr vaqt o‘tar oradan, o‘shanda tug‘ilishi mumkin… lekin yaqin yillar ichida Shavkat Rahmondek shoirni, aynan o‘zi kabi ijod qiladigan ijodkorni uchratish amrimahol… Sababki, Shavkat Rahmon degan adabiyot bor! Shaxs bor. Mangulikka daxldor she’riyat bor! To‘g‘ri, barcha zamonlarda haqiqiy ijodkorga yashash, ijod qilish oson kechmagan. Shavkat Rahmonning ijodi juda qiyin davrga to‘g‘ri keldi. Shunday bo‘lsa-da, eng muhim gapini – go‘zal satrlarda bitib ketdi. Ko‘ngillarga OZODLIK, VATAN, JASORAT, KURASH kabi abadiy mavzularni ekib ketdi. Erk va ozodlik, millatning abadiy shiori bo‘lishi kerakligini haroratli, olovli so‘zlarda tushuntirib ketdi. Yuraklarimizga muqim o‘rnashib qoldi. U barhayotdir, men har kuni Shavkat Rahmon bilan sirlashaman, o‘ychan va jasoratli nigohida – «she’r mana bunday bo‘ladi uka» degandek tuyulaveradi. Biz ko‘pincha yaxshi odamlarni vaqtida qadrlab, izzat-ikrom ko‘rsata olmaymiz, bu qon-qonimizga singib ketgan xislat bo‘lsa kerak. Shavkat Rahmonga zamondosh shoirlar ham uning achchiq qismatidan boxabar… «Na, chora» deyishdan naryog‘iga o‘tolmagan, davr, zamon og‘ir bo‘lgan. Ammo Ozod Sharafiddinov, Naim Karimovlar anchayin xayrixohlik, dildorlik ko‘rsatgani chindir. Baribir – vaziyat og‘ir bo‘lgan. Shoir mustaqillikni sog‘inib yashagan edi. Va, buni o‘z she’rlarida, 70-80 yillardayoq ayta oldi. Muhimi, kurashchan shoirning kurashchan she’riyati o‘sha davrlarda jasorat bilan – ozodlikni kuylaganidadir. Kuylashning ham turli xil usul va yo‘sinlari bor. Shavkat Rahmonning qaysi bir she’rini olib qaramang, Vatanni sevish, uning har bir go‘shasi, tuprog‘ini ulug‘lashga, e’zozlashga, qadrlashga bo‘lgan – o‘lmas ruh va kayfiyat harorati sezilib turadi.

Xursandbek To‘liboev: Yuqorida anchayin mulohazalar bildirib o‘tdingiz, shoirni ba’zi zamondosh ijodkorlar «Lorkaga ta’qlid qilgan, Lorkaning uslubi Shavkat???ҳ??????? Rahmonga ko‘chgan» degan fikrlarini aytganlar. Buni Nabijon Boqiy va Rahmon Qo‘chqor o‘z xotira-maqolalarida iztirob bilan tilga oladi. Asossiz fikr ekanligini tushuntiradilar. Siz Shakvat Rahmon ijodi bo‘yicha tadqiqot olib boryapsiz, bunga qanday qaraysiz?

Otajon Norov: Yuqoridagi «Lorkaga ta’qlid qilgan, Lorkaning uslubi Shavkat???ҳ??????? Rahmonga ko‘chgan» degan fikrlar asossiz ekanligini so‘ramoqchisiz-da, shundaymi? Mayli, men bu haqda shunday fikrni ilgari surishdan boshlay qolay. Tasavvur qilingda, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi kabi zabardast shoirlarimiz ijodini mohiyatan olib qaraydigan bo‘lsak, masala mohiyati chandon ayonlashadi. Ustoz-shoirlar ijodiga tashqarining ta’siridan ko‘proq ichkarining – Cho‘lpon, H.Olimjon, G‘.G‘ulom, Oybek kabi shoirlarmiz ta’siri kuchliroq bo‘lganini kuzatamiz. Lekin bular yillar o‘tishi bilan she’riyatda, adabiyotda o‘z uslubiga, ovoziga ega bo‘lib oldi. A.Oripov ijodida falsafiy ohang kuchliroq bo‘lsa, E.Vohidov ijodida falsayiy-intellektual ohang seziladi. Rauf Parfi ijodida hech kimga o‘xshamagan bir uslub ko‘zga tashlanadi. Aniqrog‘i Rauf Parfi 70-80 yillar avlodining safida birinchilardan o‘rin egalladi. Usmon Azim, Shavkat Rahmon, Xurshid Davron kabi shoirlar ham o‘z uslubiga ega bo‘ldi. Ayniqsa, Shavkat Rahmon ijodi sanab o‘tilganlarning birontasini takrorlagani yo‘q. Tamomila boshqa bir yo‘ldan ketdi. Bu – Shavkat Rahmon yo‘li edi. Bunday deyishmizga sabab ham bor. Masalan, ba’zi bir Shavkat Rahmonga zamondosh adiblar (hozir ham hayot ular!) «Lorkaga taqlid qilgan, Lorkani ijodiy o‘zlashtirgan» degan fikrlariga keskin bir fikrlarni isbotlab ko‘rish kerak bo‘ladi. Buning bir ikki jihatlari kishini o‘ylashga undaydi. Xo‘sh, adabiyotda adabiy ta’sir degan hodisa bo‘ladi. Adabiyot ichkarisida yurgan odam buni bilishga ojizlik qilmasa kerak?! «O‘shalar»ning asossiz, mantiqsiz gaplari «g‘araz»dan o‘zga narsa emas. Shavkat Rahmon o‘ziga shafqatsiz bo‘lgan. U hech qachon ikkiyuzlamachilik, vijdonsizlik qilmagan. Fe’li-ro‘yi shunday edi-da! Tilidagi dilida bo‘lgan inson edi u. Shu sababli, manfaatxo‘r shoirning yuzidagi pardani tish-tirnog‘i bilan yulib tashlashga o‘zini burchli sanagan. Shunday qilishdan toymagan ham. Rosti-da, Shukur akaning ayrim xislatlarini men bu kishida kuzataman. Bitta faktni aytaymi. Dostoevskiyning ulug‘ligi nimada? Tolstoynikichi? Ulug‘ deb aytishdan avval ulug‘lik haqida fikr yuritmoq kerkka o‘xshaydi. Shavkat Rahmonning buyukligini turkiy shoirlar ijodi bilan qiyosan olib tahlil qilish – tor ma’no doirasida qolib ketishimizni keltirib chikaradi. Biz Shavkat Rahmon ijodini jahonning barmoq bilan sanoqli shoirlari ijodi bilan sintez qilishimiz kerak. Ya’ni teran tahlil qilish kerak. Ayni shu jihat menimcha to‘g‘riroq bo‘ladi. Lorkaning ijodiga bir muxlis sifatida qaragani chindir, ammo unga taqlid qilish degan gaplar menga quruq tuhmatdan o‘zga narsani eslatmayapti. Tuhmat qilish – Xudoni esidan chiqarish bilan barovar! Bunda shoh ham gado ham bir. Negaki, muqaddas hadislarda shunday uqtirilib kelinadi: birov haqida biron gap aytishdan oldin, «o‘zim shunday odam emasmanmikin?» degan savolni berib ko‘rish kerak odam o‘ziga. Ya’ni o‘zini tanigandan keyingina aytsa, maqsadga muvofiq bo‘larmidi…

Qarang-da, Usmon Nosir buyuk shoir Pushkinni asliyatdan o‘zbekchalashtirdi. Bu degani Usmon Nosir Pushkinga taqlid qildi degan xulosani bermaydi-ku? Shavkat Rahmon esa Lorkani rus tilidan tarjima qildi. Tarjimadan ko‘ngli ham to‘lmagach, ispan tilini o‘rganishga kirishdi. Oradan biron yillar o‘tib Ispaniyaga borib katta bir anjumanga qatnashadi, Lorka ijodi bilan shug‘ullanuvchilar bilan uchrashadi, suhbatlashadi, bu kuzatuvlar shoirning ruhiyatini yuksaltirib, tafakkurini kengaytirib yubordi. Demak, katta maydonning havosidan, kayfiyatidan ilxomlangan shoir – Lorkani asliyatdan o‘zbek tiliga tarjima etishga kirishdi. Va, Lorkani ispan tilidan tarjima qilib, o‘zbek kitobxonlariga tanishtiradi. Bu fikrlar – fakt edi hammasi. Shavkat Rahmon bu bilan Lorkaga taqlid qilgan degan fikr kelib chiqmaydi. Lorka bir olam Shavkat Rahmon boshqa bir olam. O‘ziga xos uslubi, o‘ziga xos – yo‘li, dunyoqarashi, tafakkuri, boringki, bilganlari bor. Bizning qonimizga singib ketgan o‘sha «xislat»lar shoirni ayovsiz azoblardi. Iztirob bilan yashashga undardi. Dard chekib, xalqning, millatning dardi bilan yonib yashash ichida qoldi shoir. Aslida ham shunday. Shoir katta bir manzillarni ko‘zlaydi. Noma’lumlik sari intiladi. Shu o‘zining olamidan boshqa bir olamni tan olgisi kelmaydi ham. Bu olam – Allohni tanish, erk va ozodlik kabi tuyg‘ulari bilan to‘lib-toshib yotgan olam! Shavkat Rahmonning qalbiga yaqinlashib ko‘ring-chi? U ham siz va bizga o‘xshagan oddiy inson. Lekin ijodidagi samimiyatga yashiringan – ma’noni his etsangiz teranroq tushunib olasiz.

Xursandbek To‘liboev: Shavkat Raxmonning umri qisqa bo‘ldi, lekin ibratli ijod yo‘li hamma zamonlar uchun birdek manzur bo‘lishiga ishonaman. Shoirning eng yaqin muxlisi sifatida hech kim shu choqqacha tilga olmagan insoniy xislatlari haqida ham to‘xtalib o‘tsangiz…

Otajon Norov: Bilasizmi, ushbu savolingizga qanday javob berishni emas, qaysi xislatini birinchi aytish kerakligi haqida o‘ylab qoldim. Salobati bosarkan-da, u kishi maqtovni hech qachon xush ko‘rmasdi. Buni rafiqalari Manzura opa ham eslaydi o‘z xotiralarida. Keyin u kishi hech kimni maqtamasdi. Oldida biron bir shoir she’r o‘qishga o‘zida kuch topolmasdi. U shunday so‘zga, she’rga mas’uliyat bilan qarardiki, hatto «tili va dili» boshqa kimsalarni o‘sha zahoti – tanqid ham kilardi. Har bir ishga, ijodga xolislik nazaridan baho berardi va qarardi. Uning she’riyati ham shaxsiyatiga o‘xshab o‘ta jasoratli, haroratli edi. So‘zni sevardi. Chin so‘zlarning quli edi. Bir umr – haqiqat uchun kurashib yashadi. «Men jangchi emasdim, men shoir edim. Dilimni og‘ritdi besamar janglar», deydi u. Ya’ni u yashagan davr – Shavkat Rahmon uchun jang maydoni, kurash maydoni bo‘lgan – she’riyat edi. She’riyatida kurashish bilan cheklanmadi, mardona, dadil qadamlar bilan xalqning orasiga kirib ham bordi. Bu kamdan-kam shoirlarda uchraydigan xislatdir. Adabiyotdagi shaxs masalasi haqida gap ketganida avvalo, shuni aytish joizki, ulkan jasorat egalari, chin iste’dodlilargina – katta adabiyot yarata oladi. O‘shalarning yozganlari – adbiyot bo‘lib qoladi. Barcha zamonlarda ham shunday bo‘lib kelgan. Bular ertaga ham, indinga ham davom etadigan hodisadir. Demak, Shavkat Rahmon shaxs va ijodkor sifatida ham «dili, tili» bir bo‘lgan insondir. Achchiq gapirgan. Chaqib gapirgan. U o‘zbek she’riyatining istiqbolini, nainki chin adabiyotni, balki millat erki va ozodligi, kelajagi, farovon turmushi xususida jiddiy bosh qotirgan, xalqni shunga da’vat etib yashagan, chaqirib yashagan. Chin iste’dodlining hayot shiori ham shunday bo‘lishi shart! Bo‘lmasa ikki tomonga ham jabr qilgan bo‘ladi. Birinchisi – Adabiyotga, ikkinchisi – o‘ziga! Xudo ertaga shunga munosib – siylovini beradi-da! Jannatiy shoirning umr yo‘lini tahlilu taftish qilish bugunning darajasidan turib baholash, asarlarni qayta va qayta o‘rganish vijdoni bor ziyolining muqaddas burchidir.

Xursandbek To‘liboev: Siz yuqorida shoir shaxsi va jasorati haqida anchayin fikr-mulohazalarni keltirib o‘tdingiz. Bunday paytda dilimdagi savollarning qaysi birini berishim kerak degan o‘yga tolasan ekan. Men ham shoirning bir muxlisi sifatida ancha paytdan buyon kuzatib kelayotgan – jasorat haqidagi qarashlarini teranroq bilishni istayman. Shoir juda ko‘rlab she’rlarida bu so‘zni tilga oladi va o‘ziga xos tarzda badiiy chizgilar beradi. Bu esa go‘zal bir she’r bo‘lib dunyoga keladi. Ayting-chi, Shavkat Rahmon jasoratini yana nimalarda kuzatgansiz,  ya’ni  his etgansiz?!.

Otajon Norov: Sizni ko‘pdan buyon qiziqtirib yurgan shoir jasorati meni ham o‘ziga mahliyo etishda davom etyapti. Bu hol ko‘proq she’rlarini mutolaa qilish jarayonida kechadigan hodisadir. Lekin hayotda shunday vaziyatlar, taqdirlar bo‘larkanki, shoirning buyukligiga ta’zim etishdan charchamaysan kishi. O‘sh voqealarini eslang, shoir 90 – yillarda «Maxfiya» nomli maqolasini yozgan edi. Bu maqola o‘z-o‘zidan dunyoga kelgani yo‘q. Shoir O‘shdagi voqealarda o‘zi ham qatnashgan, xalqning qalbini tinglagan, tushunib yetgan «voqea»ning asl sabab va bu sabablarning boshida turgan kimsalar kim ekanligini ham juda yaxshi bilgan. O‘n besh kun o‘sha yerda bo‘lib qaytgan. Uyiga kelgach rafiqalari shoirning rang-ro‘yiga qarab «Namunacha ozib ketibsiz, sizga nima bo‘ldi?» deb so‘raganida shoir shundy javob beradi, «Butun bir o‘zbeklar O‘shda begunoh olamdan o‘tayotganida men nima qilishim kerak edi, semrishim kerakmidi?», deydi. Qarasa shoirning sochlari qordek oqarib, ozib ketgan ekan… Xalqning dardini – o‘z dardi deb bilgan fidoyi inson edi. Bu fidoyilik she’rlarga ham ko‘chdi. Eng muximi, hech qachon eskirmaydigan, barcha zamonlar uchun «Erk va ozodlik, millat va xalq» tushunchalarini o‘zida singdira olgan – she’riyat bo‘lib qoldi. Jasorat masalasiga kelsak, bu ham kamdan-kam ijodkorlarga nasib etadigan – ruhiy borliqdir. Xudoning izmida yashayotganini unutmaydi bunday paytda shoir. U o‘zidan, o‘zligidan kechib, millat hayoti haqida qayg‘uradi, iztirob chekadi. Mayda dardlarini ro‘kach qilib, «ba’zi bir ijodkorlarga o‘xshab» so‘zni, she’riyatni, adabiyotni quruq yolg‘on va o‘tkinchi havas bilan bulg‘amaydi. Buni gunoh deb biladi. Shularga o‘z vaqtida amal qilib o‘rgangan va boshqalarni ham shunga da’vat etib yashagan inson – shoir qanday baxtli? Unga na bir unvonu na bir zebu zar kerak? Bir chimdim mehrimizni darig‘ tutmasak olam guliston… Yana shuni aytish joziki, shoir so‘zni ortiqcha qo‘llamasligi kerak. «Har bir so‘z»ning o‘z o‘rnida qo‘llanilishiga ham jiddiy e’tibor qaratishi muhim. Chunki so‘z aytish, millat haqida, xalq haqida gapirish deganidir. Yolg‘on to‘qib qo‘ysa bormi, Xudoning oldida nima degan odam bo‘ladi. Yolg‘onni, nafsni, razolatni yengib o‘tishi kerak. Chinakam adabiyot – chin so‘zlarning bag‘rida yaratiladi. Boshqacha bo‘lishi aslo mumkin emas. Shavkat Rahmon ana shunday har qanday savolingizga javob bo‘lgulik tuyg‘ulari, sezimlari yirik shaxs edi. Va, shunday bo‘lib qoldi.  

Xursandbek To‘liboev: Shavkat Rahmon ijodiy yo‘lini qaysi ijodkorlar davom ettirmoqadalar. Umuman, qaysi shoirlar ijodida buni kuzatgansiz?

Otajon Norov: Shu choqqacha Shavkat Rahmon ijodiy yo‘lini biron-bir shoir davom ettirayotganiga ko‘zim tushmadi, uchratganim ham yo‘q. Sababki, Shavkat Rahmon – takrorlanmas she’riyat!

Xursandbek To‘liboev: Menga 70 – yillar avlodi she’riyatida sobiq mafkuraning ta’siri unchalik sezilmagandek tuyuladi. Buni qanday izohlaysiz?

Otajon Norov: Esimni tanibmanki, Shavkat Rahmon ijodini mutolaa qilaman. Negadir, har gal she’rlarini o‘qiganimda yangi-yangi qirralari ochilaveradi. Shoirning ilk to‘plami «Rangin lahzalar» deb nomlanadi. Ilk to‘plamidan to mustaqillik davrigacha bo‘lgan oraliqdagi ijodida eng muhim gaplarini she’r orqali aytib qo‘ygan edi. Shavkat Rahmon she’riyatida sobiq ittifoq davri mafkurasining ta’sirini uchratmaganman. «Xirgoyi» deb nomlangan she’ri ham o‘sha turg‘unlik davrlarida yozilganligi hech kimga sir emas:

degan og‘riqli savoli bilan yuraklarni junbishga keltiradi, dahshatli titroq soladi. Shu emasmi hakiqiy she’riyat? Shoir she’rlarida shavkatona musiqiylik bor, ohang bor. Buni boshqacha xirgoyi qilish aslo mumkin emas. Qanday tug‘ilsa, shundayligicha qabul qilish lozim. Bilasiz, aynan sobiq ittifoq davri mafkurasi butun bir millat ziyolilarini aldab, mag‘zi puch, kelajagi yo‘q g‘oyalar bilan miyalarini zaharlab shu «yo‘l» orqaligina o‘z ta’sirini o‘tkazib kelingan. O‘sha paytda ishonishgan. Lekin buning ertangi kunimizda hech qanday samara bermasligini tushunib, anglab yetgan shoir – millat vijdonlari ham bisyor edi. Ularning nomi «yon daftar»da yoki bo‘lmas «qora ro‘yxat»da turar edi. Bu safda Shavkat Rahmon ham bor edi. Uning qalbidagi iztirob – millatniki, millantning iztirobi – uniki edi. Shu bois ham juda kam umr kechirdi. She’rlarida barhayotdir. Ilk she’rlari bilan ommaning diqqatiga, e’tiboriga tushdi. Bu kamdan-kam ijodkorlarga nasib etishi mumkin bo‘lgan baxt. Uning go‘zalligi ham, baxt va baxtsizligi ham shunda. She’rilarida, so‘zlarida singib ketgan deb o‘ylayman. Shuni aytishim mumkinki, Shavkat Rahmon hali o‘rganilishi, ko‘proq va ko‘proq mutolaani talab qiladigan she’riyat, eng katta adabiyotlarimizdan biri. Biz shularni teran o‘rgangan sari – erk, ozodlik, baxt va kelajak haqidagi eng muhim ma’nolarni anglab yetishimiz mumkin. Negaki, she’r bilan kirgan oziq, ko‘ngillarga tezda singib, ruhimizni parvarish qilishga qodir. Demak, ruh tarbiyasi barcha zamonlarda birlamchi vazifa bo‘lib kelgan. Buni boshqacha tushuntirib bo‘lmaydi… Savolingizga kelsak, 70-yillar avlodining «barmoq bilan sanoqli» ijodkorlarigina bu mashaqqatli va iztirobli sinovlardan «eson-omon» o‘tib oldi. Bularning ba’zilari olamdan o‘tib ketdi, ba’zilari esa Mustaqil O‘zbekistonimizning yanada ravnaq topishida, gullab yashnashida vijdoniga sodiq qolib ijod qilishda davom etayotirlar…

Xursandbek To‘liboev: Shakvat Rahmon bir she’rida «Yoppiray hammaning bor ekan tili, kechagi chittaklar bo‘ldi qahramon. Hammaning ichiga shaytonlik qilib, kirganga o‘xshaydi makkor ahramon», deydi. Shoir ushbu she’rida nimani nazarda tutyapti?

Otajon Norov: Bu keskin she’riy savolingizga, shunga mos ravishda keskin javob berish adolatdan deb o‘ylayman. Shoir nafaqat ushbu she’rida, balki boshqa-da, she’rlarida bu mavzuni e’tibor markazidan sira uzoqlashtirgan emas. Chunonchi, adabiyotdan non topib yeyish, vijdon bilan ish qilish kerakligini ham talab etadikim, busiz yozgan narsalarimiz «ruhsiz va tussiz» bo‘lib qolaveradi. Shoir chinakam ist’edod, iste’dod bo‘lganda ham Xudo bergan qobiliyatni nazarda tutyapti. Adabiyot olamida – ichkarisida yuraverish, balnddir, pastdir ijod qilaverish mumkindir, ammo unga xiyonat qilish, Xudoga xiyonat qilish bilan barovar. Shoir shu narsani e’tiborida tutayotir. Chinakam iste’doddan nima talab etiladi desa, men avvalo uning xalq dardini kuylashini, pinhon iztiroblarigacha anglab yetib, o‘z asarlarida «namoyon» qilishini deb javob bergan bo‘lardim. Manfaat, shuhratparastlik, nom qozonish bilan halqning diliga kirib borib bo‘lmaganidek, yengil-elpi asarlar bilan uning yuragidan joy olib ham bo‘lmaydi. Shavkat Rahmon tom ma’nodagi – isyonkor shoir edi. Bunday deyishimga asosiy sabab, millat erki va farovonligi haqida qattol tuzum yo‘l bermasa ham jasorat bilan kuylaganida qabarib ko‘rinadi o‘sha isyon.

Ijodkor – yolg‘iz odam. Unga «bu mavzuda yoz, mana u mavzuda yozish sening ishing emas», deb aql o‘rgatib bo‘lmaydi. Ijodkorki bor, o‘zining yuragi buyurganini yozadi. Navoiy bobomiz ham shunday qilgan. Lekin o‘tgan sobiq ittifoq davri – shoirlarning aksariyat qismini ikkiga bo‘lib tashlagan edi. «Roman yozish sening qo‘lingdan keladi, shuni asarga aylantirib ko‘r» deb buyruq berardi. Yoki «bugungi tugallagan ishga ham bir madhiya bag‘ishlasang, savob qilgan bo‘larding» deya buyruq berardi. Bular asta-sekinlik bilan odatga aylanib qoldi. Shu sababli ham ko‘pchilik asarlar «tug‘ildi-yu, o‘ldi». Shavkat Rahmon makkor tuzumdan balandda tura olgan ijodkor edi. Uning buyukligi ham shunda. Ya’ni o‘z tabiatiga, e’tiqodiga sodiq qoldi. Unga davrning bergan mavzusi emas, Xudoning ko‘ngliga solgan yoki farishtalarning qulog‘iga shivirlab aytgan so‘zlari ilhom berardi. Bular – o‘zbek xalqining erk va ozodlik tuyg‘usi edi. Bunday tasniflash menimcha bir tomondan yondoshganimizni ifodalaydi. Ikkinchi tomoni, Shavkat Rahmon faqat, Cho‘lpondek «erk va ozodlik kuychisi» deb bo‘lmaydi. U abadiyatga daxldor bo‘lgan jihatlarni she’rga, she’riyatiga olib kirdi. Bu jihatlar inson kamolotining asl o‘zagi – baxtu va saodati, orzu-umidlari edi. Savolingizga kelsak, bir so‘z bilan aytganda, millatimiz boshiga 80- yillar ibtidosida og‘ir qiyinchiliklar tushdi. Bir yonda afg‘on urishining achchiq shabadalari esib turardi, boshqa bir tomondan «o‘zbek ishi», «paxta ishi» kabi tuhmatlar yog‘ilgandi. Chinakam iste’dod egalari xalqni yupatish, og‘irini yengil qilish, qalbu yuragiga taskin berishni o‘ylardi. O‘z asarlarida buni yozishni maqsadining eng oliysi deb bildi. Tuzumning shafqatsiz tutimlari badiiy ijodni ham kattiq nazorat ostiga olgandi. Shavkat Rahmon esa bunday og‘ir bir paytda ham «so‘z»ini jasorat bilan aytishni o‘z burchi, deb bildi: «El qirildi turkiy o‘lkada, er qolmadi – keldi ajali, kim qoniga botdi yo‘lakda, kim g‘ajildi namoz mahali» (1987 y.) kabi olov satrlarini bitdi.

Xursandbek To‘liboev: Yuqoridagi savolimga anchayin bahstalab fikrlarni keltirib o‘tdingiz. Darhakiqat, Shavkat Rahmon ijodiga mehringiz alohidaligini ham sezish mumkin. Negaki, siz ilgari surayotgan mulohazalar shoir ijodiga bo‘lgan mehr-muhabbatning mevalaridir, deb o‘ylay boshladim. To‘g‘ri, chinakam iste’dod egalari haqida to‘lib-toshib fikrlar aytish qanday maroqli. Tasavvur qiling, Shavkat Rahmon hozir hayot bo‘lganlarida adabiyotga qanday yangilanishlar olib kirgan bo‘lardi?

Otajon Rahmon: Bilmadim, tasavvur etishga ham iroda tomolmaysan kishi. Balki bugungi kunda – to‘rt satr she’r yozib, o‘zini «shoirman» deb yurganlar pana-panaga bekinib, Shavkat Rahmondan tanqid eshitishni istamay, boshqa bir kasbning etagini tutib yurgan bo‘larmidi, deyman. Axir Tolstoy umri oxirlab, dengiz bo‘ylarida sayr qilib yurganida uning o‘limini sezgan Chexov shogirdiga: «Qara, Tolstoy ham yaqinda o‘ladi. Uning o‘limi meni unchalik tashvishga solayotgani yo‘q. Boshqa bir masala qiynaydi. Agar Tolstoy olamdan o‘tsa bormi, bizning adabiyotimizda yengil-elpi asarlar bodrab ketadi, saviyaga putur yetadi», deydi. Eng buyuk adabiyotimizda Shavkat Rahmonning ham o‘rni shunchalik bor edi-da! Uning atrofida she’r o‘qish uchun hech kim botina olmagan (yosh ijodkorlar nazarda tutilyapti!). Chunonchi, o‘zi ham she’riyatning – fidoyilik va sodiqlik kabi eng zarur shartlariga amal qilgan edi. Bunday paytda o‘rtamiyona shoir yoki adiblar so‘z aytishi uchun kamida Shavkat Rahmondek fikrlashi shart edi. Men Shavkat Rahmonning adabiyotimiz uchun beminnat xizmat qilishini, xalq farovonligi yo‘lida beminnat jasoratini 80 – yillarda yozgan she’rlarida ham kuzatganman. Adabiyotga yangilanishlar olib kirishini aytadigan bo‘lsak, bugungi nazm darajasi har qachongidan ham tobora yuksalishi mumkin, zinhor pastlashi yoki depsinib bir joyda qotib qolish hollari ro‘y bermasdi. Shavkat Rahmon «nafas»i – yangilanishlar muntazamligiga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan turmasdi ham. Negadir menga shunday tuyulmoqda.

Xursandbek To‘liboev: Shoir she’rlarida bitta ruh, kayfiyat bor bu – isyon edi. Isyonkor ruhdagi  she’rlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, undagi mano tovlanishlari, rangginlik, goh sokin oqayotgan daryonii esga soladi, goh shiddat bilan qirg‘oqqa otilib chiqay deb turgan dengiz ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. Bu kayfiyat shoirning tabiat hodisalariga shunchaki befarq qaramay, uni tirik jon kabi qiynalishlarini his etishida ham qabarib ko‘rinadi. Negaki, shoir Orol va inson o‘rtasidagi uyg‘unlikni ham o‘ziga xos tarzda ifoda etgan edi. Bas shunday ekan, bularni tushuntirib berish uchun Shavkat Rahmon qalbiga juda ham yaqinlashmoq kerak deb o‘ylayman…

Otajon Norov: Shoir she’rlaridagi siz aytayotgan «isyonkor ruh va kayfiyat» haqiqatdan har bir she’rida pafos darajasiga ko‘tarilgan. Bilasizmi, bir davrga mansub ijodkorlarni o‘sha davrning kayfiyati, ijtimoiy-psixologik jihatlari birlashtirib turadi. Masalan, Rauf Parfi, Usmon Azim, Shavkat Rahmon ijodidagi – ruhiy yaqinlik, birinchidan, insonga tabiatning bir bo‘lagi sifatida qaraganida, ikkinchidan, tabiat va uning borlig‘ida kechayotgan hodisotlar inson «men»iga bevosita ta’sirida ko‘rinadi, uchinchidan, tabiatning mo‘‘jizasini, Tangri taolo ato etgan buyuk qudratini so‘z vositasida she’riy asarlarida o‘ziga xos tarzda ifoda etganligida yaqqol namoyon bo‘ladi. Shavkat Rahmon bir she’rida:

deydi. Chinakam shoirdan yana bundan ortiq nima kutish mumkin? O‘ta og‘ir sharoitda ijod qilgan shoirning «Bahor»ga aytilgan vidosi – millat ozodligi uchun qaratilgan qalb nidolari emasmi? Shoir tabiatning eng ulug‘ ne’mati – yashillik va go‘zallik haqidagi yuksak ideallarining faylasufona tashbehlari emasmi? She’rning intihosiga teran nigoh solsangiz qaysidir faylasuf adibning iborasi ega tushadi, «Tiriksan hali o‘lmagansan, umid bilan yashash kerak», degan. Shoirning lirik qahramoniga ham «Bahor» umid va taskin beradi. «Lablariga» barmog‘in bosadi. Shavkat Rahmonni birgina – buyuk degan so‘z bilan uning yuksak iste’dodiga baho beryapmiz. Aslida-chi? Aslida u buyuklikni, ulug‘likni o‘ziga tirik paytda o‘lmas satrlari bilan berib ketdi. Boshqacha aytganda, o‘ziga haykal qo‘yib ketdi. U – mahorat maktabi. U – iste’dod maktabi. U – chinakam shoir aytishi mumkin bo‘lgan eng muhim haqiqatni aytdi. Nafaqat shoir, balki olijanoblik, bag‘rikenglik, saxovatpeshalik bobida ham ibratli fazilatlarga ega INSON edi u.

Xursandbek To‘liboev: Suhbatimiz mazmung‘-mazmun mohiyati Shavkat Rahmon shaxsi va she’riyati xususida kechdi. Aytingchi, adabiyot ixlosmandi sifatida “she’riyat o‘ldi” degan fikrga qanday munosabat bildirasiz?..

Otajon Norov: Men bu fikrga sira-sira qo‘shilmayman. “Butun dunyoda – “adabiyot keraksiz bo‘lib qoldi” deganicha ayuhannos solib vahimaga tushayotgan zamonamizning buyuk adiblari shunday demoqda. Negaki, adabiyotdan uzoqlashib borayotgan – minglab odamlarning diqqatini tortish uchun aytilayotgan shunchaki og‘zaki gaplar deya qabul qilaman. Odamzod kurashuchan. U o‘zi yaratgan ne’matlarning yo‘k bulib ketishini hech qachon istamaydi. Shu bois ham adabiyot, jumladan she’riyat yashashda davom etayotir. Sababki, genial shoirlardan (maqtanishga yo‘ymangu) Rauf Parfi, Shavkat Rahmon, Uzmon Azim, adiblardan Ulug‘bek Hamdam, Luqmon Bo‘rixon, Murod Muhammad Do‘st, Erkin A’zam kabi zabardast fidoyilarimiz bor. Bular bor ekan, demak, adabiyot yashashga haqli. Men shunday tushunaman bu xildagi kayfiyatni. Yanayam bilmadim... xato qilayotgan bo‘lsam – Xudo kechirsin.

Xursandbek To‘liboev: Mazmunli suhbatingiz uchun rahmat.

Otajon Norov: Xolis nigohingiz va niyatingiz borligi uchun sizga ham...