O‘zbekiston xalq shoiri Shukrullo bilan adabiyotshunos No‘‘mon Rahimjonov suhbati
— Shukrullo aka, suhbatimizni she’riyat to‘g‘risida, bugungi inqilobiy qayta qurish davrida she’r va shoirning o‘rni, roli, ahamiyati xususida boshlasak.
— Ochig‘i, ana shu suhbatimiz bir necha oydan beri cho‘zilib kelayapti. Lekin to‘g‘risini aytganda, bu gaplar ko‘nglimga sig‘may turibdi. Hozirgi kunda gap mahorat haqida emas, she’riyat haqida emas. Hozir shunday bir zamon bo‘layaptiki, qayta qurish davri, odamlarga haqiqatni singdirish davri, poklik bilan napoklikning kurashayotgan bir davri. Unutilayozgan demokratiya, oshkoralikni kishilar ongiga singdirish uchun kurash ketayotgan, xalqimiz boshiga qancha-qancha kulfat solgan Stalin shaxsiga sig‘inish davrining illatlari fosh qilinayotgan, Oroldek azim dengiz qurib respublika hayotiga tahdid qilayotgan, paxtazorlarda odamlar zaharlanib, ayrim xotin-qizlar ustlaridan kerosin quyib, o‘zlarini yoqayotgan bir davrda, menimcha, hozir she’riy shaklga solib, nimadan boshlayman, deb qofiya va vazn izlashning fursati emas.
Hozirgi kunda ertadan kechgacha butun xayol publitsistik maqolalar yozib, jamiyatning o‘zini bir tartibga solib olsakmikin, degan dard bilan yashayapman.
— Bu qadar katta ijtimoiy va ma’naviy-ahloqiy masalalarni yolg‘iz publitsistik maqolalar bilan hal etib bo‘larmikan? To‘g‘ri, publitsistikani adabiyotning razvedkachisi, deyishadi. Publitsistikaning ham, she’riyatning ham o‘ziga xos ifoda yo‘llari, vositalari, shakllari bor. Bu jihatdan u she’riyatchalik inson ma’naviyatini chuqur ko‘rish, ko‘rsatish va ta’sir o‘tkazish iqtidoriga egamikan? Bu borada biridan ikkinchisini ustun qo‘yish biroz erish tuyulayapti. To‘g‘ri, keyingi yillar she’riyatimizda publitsistik ruh judayam kuchayib ketdi. Shavkat Rahmon, M. Solih, xoh Usmon Azim yoki Mirza Kenjaboev izlanishlarini olamizmi, deyarli barcha avlodga mansub shoirlarimiz she’rlarida publitsistikaning ko‘pgina ijtimoiy vazifasi aslida she’riyat o‘z zimmasiga olgandek tuyulmaydimi?
— To‘g‘ri, she’riyatning davr bilan bevosita aloqasi bo‘ladi. Lekin shu kunlarga qiyos qiladigan bo‘lsak, she’rning vazifasi biroz zaiflashib qoldi. Jamiyatda yonib turgan jarayon ketayotgan bir paytda she’riyat o‘z vazifasini publitsistikadek ado etishda ojizlik qilayapti.
Sizga aytsam, har bir davrning o‘z chavandozlari bo‘ladi. Adabiyotda ham shunga o‘xshash chavandozlar bo‘lgan. Chavandoz, deganda faqat ot minganni tushunmasligimiz kerak. Yo‘q, tuyaning ham, eshakning ham chavandozi bo‘ladi; 20-yillar adabiyotining chavandozi Hamza, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon desak, 30-yillarga kelib G‘afur G‘ulom, Oybek, Yashin, Hamid Olimjon, G‘ayratiylarda o‘z davrining saviyasi, ruhi bor. 30-yillar adabiyoti shular nomi bilan bog‘liq. Undan keyingi davr — Mirtemir, Zulfiya, Mamarasul Boboev. Har bir davrning o‘z turkum yozuvchilari bo‘larkan. Mirmuhsin, Hamid G‘ulom, Shuhrat, Turob To‘la, Said Ahmadlar avlodi ham o‘zi bir davr. Shu davrda ham o‘ziga xos bir narsalar yaratildi. Undan keyin Erkin Vohidov, Jamol Kamol, Abdulla Oripovlar avlodi ham bir bosqich. Keyincha, Rauf Parfi, M. Solih, Miraziz A’zam, Usmon Azimov, Xurshid Davron — bular ham nihoyatda o‘ziga xos. Hammasi o‘z davrining chavandozlari deyish mumkin. Qaysi biri ilg‘oru qaysi biri zaif?! Masalan, bugungi kunda Rauf Parfi, Usmon Azim, M. Solih rasm bo‘lib qoldi. She’rlari xalqqa yoqyapti, olqish olyapti. Ba’zan, ijod davr kitobxonining saviyasi talabiga, davrning vazifasini bajarishga qarab ham baholanar ekan. Axir, shaxsga sig‘inish davrini oladigan bo‘lsak, kimki Stalinni, paxtani o‘rinlatib maqtay olsa, hamma chapak o‘shaniki edi.
Endi, bugungi kunda shoir ijodining ahamiyatini odamlarning chapagiga qarab baholash mumkinmi? Shu o‘rinda chapak haqida bir narsani aytib qo‘yay. Ba’zan chapakka qarshi bo‘lsam, ba’zi shoirlar mendan xafa ham bo‘layapti. Adabiyotning ijtimoiy kuchini, ahamiyatini, salmog‘ini zalda o‘tirganlarning chapagi bilan o‘lchash kasali desa ham bo‘ladi, paydo bo‘ldi. Oshkoralik davri ekan, bir narsani aytib o‘tishim kerak. 40-yillarning oxiri, 50-yillar bo‘lishi kerak. O‘zbekistonda eng ko‘p chapak oladigan shoir Chustiy edi. G‘afur G‘ulom, Oybek, Maqsud Shayxzodalar Chustiyning ketidan yurardi. Chustiy shunday ommalashib ketdiki, birinchi planga chiqib qoldi. Nomi aytilsa bas, chapak chalinaverardi. Endi, u davrlar o‘tdi; hozir boshqa davr. Endi, o‘sha paytlarda chapaklarga ko‘milib ketgan Chustiyning nomi qayoqda-yu, chapak olmagan Oybekning nomi qayoqda. Bu — yengil shuhratga moyillik belgisi. Bir rus shoiri aytgan edi: «Ommalashishni, nom chiqarishni tashkil qilish mumkin; lekin boqiy shuhratni faqat iste’dod, mehnat evaziga, yaxshi asar bilan ta’minlash mumkin». Chindan ham televizor orqali, uchrashuvlar orqali, tanqidchilar, oshna-og‘aynigarchilik orqali ommaviylikka erishish mumkin. Ba’zan biz chapakka uchib, iste’dodning bahosini zalning to‘laligiga, olqishlarga qarab baholaymiz.
— Bu yerda she’r saviyasi, she’rxonlar didi, davrning umumiy saviyasi masalasi ham bor-ku, uni hisobga olmaslik mumkin emas-da.
— Biz she’rxonning, kitobxonning didini yuksaltirish, saviyasini ko‘tarish uchun doimo qayg‘urishimiz kerak. Yaqinda yozuvchi Odil Yoqubov bilan suhbatlashdim. B. Pasternakning «Doktor Jivago» asari to‘g‘risida gaplashib qoldik. Odil: «Noviy mir» jurnalining birinchi sonida chiqqan qismining dastlabki bo‘limini o‘qish juda qiyin bo‘layapti», dedi. Shundan keyin men ham o‘qimay qo‘ya qoldim. Kelinoyingizdan so‘rasam, u ham «o‘qilishi juda qiyin ekan, tortib ketmayapti» dedi. Kuni kecha Odil Yoqubov bilan gaplashsam, «Shukrullo aka, biz yengil narsaga o‘rganib qolgan ekanmiz, — dedi. — Asarning boshlanishini o‘qiymiz, o‘rtasini varaqlab ko‘ramiz; muhabbatmi, oilaviy, maishiy masalalarmi, syujetlimi, sal tortib ketmasa, yig‘ishtirib qo‘yamiz; falsafiy narsalarni, bunda nima demoqchi, o‘ylashga sabrimiz yetmaydigan bo‘lib qolibdi. Yozuvchi bo‘lganligim uchun, qani oxirigacha o‘qiychi, deb chidam bilan birinchi qismini o‘qib bo‘luvdim, jurnalning keyingi soni qachon kelarkinga tushib qoldim. Bu Mixail Sholoxov darajasidagi yozuvchi ekan. U hayotni shu qadar teran bilarkanki, voqealarga falsafiy qararkanki, atrof-tevaragidagi voqealardan shunaqangi falsafiy xulosalar chiqarar ekanki, yoqamni ushlab qoldim», — deydi.
Hayotdagi kamchiliklar haqida, jamiyatdagi nuqsonlar to‘g‘risida, ularni keltirib chiqargan omillar haqida shu qadar o‘zicha yondashishlar, tahlillar borki, bunga uncha-muncha odamning aqli yetmaydi. Va uncha-muncha o‘quvchi ham bu asarni o‘qimaydi. Unga bekorga Nobel mukofoti berilmagan. Hozirgi davrning qadriga shuning uchun yetish kerakki, u iste’dodlarni, iste’dodli asarlarni, yozuvchi mehnatini, inson mehnatini qadrlaydigan vaqt keldi.
Hali chapak deganim, biz o‘quvchini, kitobxonni, shunday jiddiy asarlarni o‘qishga, malaka hosil qilishga, sabr-chidamgayam o‘rgatishimiz kerak.
— Shu boisdan o‘quvchilarning saviyasi shoir-ijodkorlar saviyasiga bog‘liq, degan haqiqat ham bor. Negaki, nafis san’atni anglash, she’rning ma’nosini o‘qish, mag‘zini «chaqa» bilish ham ijtimoiy hodisa. Yuksak did tarbiyasi bir oyda yoki bir yilda samarasi ko‘rina qoladigan narsa emas. U har bir davrda ham ijodkorlar zimmasidagi ijtimoiy vazifanikg tarkibiy bir bo‘lagi hisoblanadi.
— «Javohirlar sandig‘i» asarimda ham yozgan edim. Bozorga borgan odam o‘z ehtiyojini qoplashni istaydi. Kimdir oltin taqinchoq olganidan xursand, birov esa, yomg‘irda qolmasam bo‘ldi-ku, deb eski kalish olganidan xursand. She’riyatning saviyasini, o‘quvchilarning didini o‘sha eski kalish olib o‘z ehtiyojini qoplaydigan, bozordan mamnun qaytgan xaridorning saviyasiga tushirib qo‘ymaslik lozim. She’riyatni o‘shalarning saviyasi bilan baholamasligimiz kerak. Shuning uchun, hech bir shoir «men bugun cho‘qqi bo‘lib qoldim» deb mag‘rurlanmasligi kerak. Ularni davr hal qiladi. Keyin biz, adabiyotimizni she’riyatimizni faqat o‘zimizning respublikamiz miqyosida, doirasida o‘lchamasligimiz ham kerak. Mag‘rurlanmaslik uchun yuksak cho‘qqilarga ham nazar solib turishimiz lozim. Ularning sirlarini izlashimiz kerak! Rasul, Chingiz, Yevtushenkolar qanday qilib dunyoga mashhur bo‘ldi? Ularning ijodiy sirlari nimada? Bizda eng yaxshi asar deb maqtalgan, chapak olayotgan yozuvchilarning asarlari hatto biror markaziy jurnallarda bosilmasligi, ular Chingiz yoki Abuladze asarlari kabi bahslarga sabab bo‘lmasligining siri nimada? Shularni o‘rgansak bo‘lmaydimi? Nima uchun bizning adabiyotda hatto eng yaxshi shoirman, deganlar ham Butunittifoqqa chiqolmayapti? Bu o‘ta milliylikdanmi? Axir, shunday bo‘lsa, Rasul milliy emasmi? Shoir, o‘zi avvalo ahloqan toza, ibratli odam bo‘lishi kerak. Shoir o‘z talantiga nihoyatda ishongan bo‘lishi kerak. U xushomaddan, riyodan, amaldorlarga ta’zim-tavoze qilishdan nihoyatda yiroq bo‘lishi kerak.
— Shukrullo aka, keyingi paytda oshkoralik degan ifoda so‘zlashuvda ham, gazetalarda ham, radio-televideiie eshittirishlarida ham eng ko‘p ishlatiladigan so‘z bo‘lib qoldi. Bugungi so‘zlashuv nutqimizdagi va yozuvdagi eng mashhur ifodaga aylandi, desak yanglishmagan bo‘lamiz. Oshkoralikni siz qanday tushunasiz va tushuntirasiz? Dildagi bilan tildagi haqiqatning birligi, deyish mumkinmi? U she’riyatning oldiga qanday vazifalar qo‘yayotir? Ana shu jarayonda shoirning, ijodkorning burchi nimalardan mborat, deb bilasiz?
— Hamma narsa oshkoralikda bilinadi. Oshkoralik — bu aslida, yashirin narsa yo‘q, degani. Mana, o‘sha Yevtushenkoni olaylik. Yigirma besh o‘ttiz yoshligida KPSSning Bosh sekretari Xrushchev bilan bahsga kirishgan. Bu nimaning mahsuli; sababi nimada? Yevtushenko, Andrey Voznesenskiylar o‘z fikriga, o‘z talantiga, ijodining boqiyligiga, o‘zining haqligiga ishongan. Afsuski, shoir o‘ziga ishonmasa u shoir emas. Vaholanki, biz ba’zilarni talantli, yaxshi shoir deb aytamizu, lekin «fe’li qursin» deymiz. Nega? Chunki inson sifatida o‘z talantiga ishonchi yo‘q. Ba’zan riyo qilib qo‘yadi. Amal, martaba uchun riyoga boradi. Vaholanki, o‘ziga ishongan shoir, o‘sha Yevtushenkolardek, har qanday holatda ham haqiqatni ayta olishi kerak. Axir, Nasimiyni, Mashrabni eslaylik. Ular dor ostiga tikka borishgan-ku. O‘sha paytda ham yolg‘on gapirmagan, riyo qilmagan-ku.
Ana shular bizga ham, yoshlarga ham ibrat bo‘lishi kerak. Hozir oshkoralik vaqtida haqiqatni aytishga o‘rganishimiz kerak.
— Chinakam ijod hech qachon mukofotlar bilan belgilanmaydi, shekilli.
— Mutlaqo.
— Klassik she’riyatning asl namunalarini olamizmi, Oybek yoki Maqsud Shayxzoda va Mirtemirning klassik she’rlariki olamizmi, o‘sha paytda mukofotni o‘ylab ijod qilishmagan-da.
— Hozirgi paytda mukofot olish, mukofot berish bir odat ham bo‘ldi. Hammamizda «chillaki chillakini ko‘rib chumak uradi», degandek mukofotga, unvonga intilish ham bo‘ldi. Shu o‘rinda ancha burun o‘zim bilan bo‘lib o‘tgan bir voqeani eslay. Bir suhbatimda ham aytgan edim, shekilli. Bir adabiyot ixlosmandi bilan suhbatlashib qolgandim. «Oybek o‘libdi», deganimda, u «Iya, anovi yozuvchimi?», dedi. Men ataylab, «Oliy Sovetning deputati edi», dedim. U «men uning deputatligini bilmayman», dedi. Ataydan «SSSR Davlat mukofotining laureati-da», desam, u «laureatligini bilmadimu, «Navoiy» romanini yozgan yozuvchi-da». «O‘zbekiston yozuvchilar soyuzining raisi ham bo‘lgan edi» desam, «Buni bilmadimu «Qutlug‘ qon» romanini yozganligini bilaman», deb javob qildi. Mana, ko‘ryapsizmi, shu narsa ham bizga ibrat bo‘lmog‘i kerak. Unvonlaring bo‘lsa-yu, asarlaringni hech kim bilmasa, asarlaringni hech kim o‘qimasa. Biror asaringdan, she’rlaringdan, dramangdan yoki nasringdanmi, biror og‘iz misol keltirib aytolmasa. Bu fojia.
— Ba’zan o‘zbek ijodkorlarining asarlari markaziy jurnallarda chop etilmasligi, Ittifoq miqyosiga ko‘tarilmasligiga ko‘pincha yaxshi tarjimonlarning yo‘qligi sabab qilib ko‘rsatiladi. Bunga qanday qaraysiz?
— Bu bahona, xolos. O‘z zaifligimizni tan olmaslik. Aslida bunga sabab, asarlarimizda umuminsoniy masalalarga aloqador teranlikning yo‘qligi! Rasul Hamzatov yoki Odil Yoqubov asarlari tarjimasi hammaga ma’qul va mashhur bo‘ldi-ku! Oshna-og‘aynigarchilik bilan ittifoqqa tanilish qiyin.
— Shukrullo aka, agar yanglishmasam, birinchi she’ringiz e’lon qilinganiga ham yarim asr bo‘ldi, chamasi.
— To‘g‘ri, roppa-rosa ellik yil bo‘ldi.
— Ellik yillik adabiyotimiz, she’riyatimiz tarixini yaratishda faol ishtirok etib kelayotgan ijodkorlardan birisiz. Hozirgi kunda turib bosib o‘tilgan yo‘lga, ortingizga bir qaraganda adabiyotimizdagi qaysi yutuqlar ittifoq miqyosida e’tirof etilganligidan mamnuniyat hissini tuyasiz? Qanday xatolar bo‘ldiki, ularni achinish bilan eslaysiz? Ana shu ellik yillik jarayonda ijodkorlarning va shu jumladan, o‘z xatolaringizni nimada deb bilasiz?
— Bu savollarga javob berish uchun biz davrni ayblay olmaymiz. Umuman, haqiqatni aytish hech qaysi davrda hokim sinfga yoqqan emas. Hech bir jamiyat nuqsonlardan xoli bo‘lmaydi. Shuning uchun haqiqiy shoir jamiyatga o‘z munosabatini bildirar ekan, u mansabdor tabaqalarga xush kelmasligi tabiiy. Shunday bo‘lgandan keyin, zamonasozlik qildimi, demak, hamma ayb shoirda, zamonda emas.
— Shu xususda konkret misol keltirishingiz mumkinmi?
— Konkret misol shuki, diktovka bilan she’r yozmaslik kerak. Masalan, paxta haqida she’r yozib bering, deyishsa, darrov «paxta yashasin» deb maqtab she’r yozib tashlash — bu zamonasozlikning o‘zi-ku. Masalan, shuning oqibatida she’riyatimiz 50-yillarda ritorikaga o‘tib ketdi. Aksariyat shoirlarimiz zamonsozlik qildi. Paxtadagi ko‘zbo‘yamachilik 80-yillarga kelib fosh qilindi. Aslida, bu jarayon — ko‘zbo‘yamachilik 46-yillardan keyin, 50-yillarda boshlangan edi. Masalan, Jdanovning 46-yilgi dokladidan keyin ayniqsa adabiyotimizda ritorikaga moyillik kuchayib ketdi. Davrga yoqaman deb, moslashaman deb, Hayotni bo‘yab ko‘rsatish avj oldi.
Lekin hayotni to‘ppa-to‘g‘ri, bejamasdan, Sholoxovga o‘xshab, Tvardovskiyga, Anna Axmatovaga o‘xshab, Zoshchenkoga o‘xshab, salbiy va ijobiy tomonlarini yozganlar ham o‘z pozitsiyasida qat’iy tura oldi.
— To‘g‘ri, Shukrullo aka, ijodiy avlodlar silsilasi ham o‘n-o‘n besh yilda almashinib, birbirini to‘ldirib boradi, deymiz; har bir naslning adabiyotga kirib kelishi, ijodiy avlod sifatida shakllanishi va o‘zligini namoyon etishi bu borada bosh omil hisoblanadi. Negaki, davr va hayot har bir ijodkorlar avlodi zimmasiga doimo yangi-yangi vazifalar yuklab kelgan. Zero, har bir davrning o‘z muammolari, o‘z haqiqatlari bo‘lar ekan-da! Shu ma’noda, ellik yil badalida Siz mansub ijodkorlar avlodi oldida qanday vazifalar turgan edi, deb bilasiz? Xalqning yumushini yengillatishda, xalqning dardini aytishda, yuragidagi va tilining uchida turgan haqiqatlarni she’rga solishda ular nimalarni ayta oldi-yu, yana nimalarni ayta olmaganligi ko‘nglida armon bo‘lib kelmoqda?
— Endi, buni faqat men mansub avlodning vazifalari, deb bo‘lmaydi. Chunki hamma davrda ham riyo qilganlar bo‘ladi. Navoiy davrida ham podshohlarni madh etganlar bilan birga nohaqlikni Husayn Boyqaroga ochiq aytganlar ham bo‘lgan. Men adabiyot haqiqatning, odam ruhiyatining ifodasi, deb tushunaman. Anna Axmatova, Tvardovskiy, Rasul Hamzatovlar hamisha adabiyot — insonning ichki dunyosi, ana shu dunyoga faol munosabati, deb bilishgan. Mana shu nuqtai nazardan qaralsa, masala oydinlashadi. Masalan, men:
Vujudimni tilib tilka-tilka
Ayla, vijdonimni sotmayman,
Xalq dardini joyladim dilga
O‘lay, o‘limdan ham qaytmayman, —
degan satrlarni 1938 yilda yozganman. Ijodni xalqning dardi, yuragi deb tushunganman. Xalqqa bo‘lgan bu muhabbat, bu dard, hayotdagi nohaqliklar, salbiy hodisalarni his etish, unga murosasizlik, unga bo‘lgan ichki bir tug‘yondan tug‘iladi.
Taxminan, 1930 yillar, 9—10 yoshlarim chamasi, o‘sha yillarda boylarni, domlalarni quloq, badarg‘a qilish boshlangan paytlar, mahallamizning komissiyasi Mamanbek har hafta-o‘n kunda qorovul puli, hovli solig‘ini tekshirish bahonasi bilan eshigimizdan «ho, qori domla», deb gapirib kelardi. Domla so‘ziga alohida urg‘u berardi. Ya’ni bu bilan otamni domla, deb cho‘chitmoqchi. Cho‘chitib bir narsa undirmoqchi bo‘lardi. Soliqlarni to‘plash muddati o‘tgan bo‘lsa, tintuv qilish, uy bisotlarini olib chiqib ketish bilan qo‘rquv solardi. Rayon moliya bo‘limining vakili Shamsixo‘ja uyimizdagi narsalarni yozib, palon kungacha nalog to‘lanmasa, olib ketishini aytgani hali-hali esimda.
Axir bular adolatdanmi!
1930 yillarda xolamning o‘g‘li, pochcham xalq dushmani, deb qamalib ketdi. Bolalari bilan opam biznikiga ko‘chib keldi. Oilamizdagi noroziliklar, nohaqlikdan nolishlar albatta, menga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmagan. O‘sha yillari eng mashhur, she’rlari yod bo‘lib ketgan Usmon Nosirning qamalishi... albatta, talabalar orasida hayratga, turlicha gap-so‘zlarga sabab bo‘lgan edi. Shularning natijasi o‘laroq dastlabki she’rlarimdayoq xalq dardini his etish, nohaqlikka nafrat o‘z aksini topa boshladi.
Xoh to‘xtagan bo‘lsin, xoh chiqarsin sas,
Gar mili bo‘lmasa, u soat emas.
Kimdaki so‘nibdi xalqiga mehr,
Xoh tirik, xoh o‘lgan — inson sanalmas.
Ya’ni, qaysi zamonda bo‘lmasin, xalqqa muhabbatdan, fidoyilikdan bo‘lak she’riyatda hech narsani o‘ylamaslik kerak. Ana shu o‘rinda, davrning emas, shoirning ojizligi va afzalligi ham bilinadi. Kim zamonning quli bo‘lib qoladi, kim zamonga yordam qilib, nuqsonlardan forig‘ etmoqchi bo‘ladi. Qaysi davrda bo‘lmasin, she’rning vazifasini to‘g‘ri tushungan shoir chinakam shoir bo‘lib qolaveradi.
Falaklar yondi ohimdan
Murodim sha’mi yonmasmi?
Shu she’rni har gal o‘qiganimda, qonimga singib ketganligini sezaman. She’riyat haqida gapirgudek bo‘lsam, birinchi galda shu satrlar yodimga keladi. Mana, yosh shoirlar orasidan M. Solih, Usmon Azimov, keyin Mirza Kenjaboevlar she’r texnikasini, uslubini nihoyatda mukammal o‘zlashtirgan shoirlar. Ularning so‘zlarida ham, vaznda ham saktalik yo‘q. Fikri teran. Yozuvchilar soyuzimizda olti yuzta a’zo bor. Bularning har birini adabiy jarayonda u yoki bu darajada ma’lum hissasi bor-ku...
— Lekin hamma a’zolar haqida bunday deb bo‘lmaydi. Negaki, kitob chiqarish, matbuotda she’r e’lon qilish — bu hali adabiy jarayonda faol ishtirok etish emas-da, Shukrullo aka. Konkret fikr yuritish kerak, deydigan bo‘lsak, o‘nlab shoirlar nomini keltirish mumkin. Adabiyot saviyasini, kitobxonlar saviyasini shu xildagi shoirlarning she’riy to‘plamlari tushiradi. Tanqidchilik, adabiy jamoatchilik tag‘in ham saviyasiz she’rlarga toqat qilib kelayapti. Uzil-kesil fikrini bildirmayapti. She’riy jarayonda keng palak yozgan o‘rtamiyonachilikning ildizlaridan biri ana shu badiiy bo‘sh she’rga beparvolik emasmikan? Maza-matrasiz, tuturuqsiz she’rlarning ko‘pligini nima bilan izohlash mumkin?
— Ayrim tanqidchilarimiz faoliyatida g‘alati bir odat bor. Rus tanqidchilarida esa bu narsa yo‘q. Masalan, hozirgi proza haqida fikr yuritadigan bo‘lsa, ular gapni Gorkiydan yoki Fedindan boshlamaydi. Hozirgi she’riyat haqida gapiradigan bo‘lsa, Mayakovskiy, Yesenin demaydi. Lekin, afsuski, bizda, albatta gapni oqsoqollardan boshlab kelish odat. Bu hali oshkoralikning yetishmasligi, adabiyotimizga shu kunlarda yetarli hissa qo‘shayotgan ijodkorning yutuqlariga to‘g‘ri yondosha olmaslik oqibatidir.
Bir tanqidchi bor. Qaysi maqolasini olmang, nuqul oqsoqol adiblardan tushib keladi. Hatto, o‘sha shaxsga sig‘inish davri deymizmi, turg‘unlik davri deymizmi, shundayam «ijobiy rol o‘ynaganlar kim» deyishsa, faqat oqsoqollarni tilga oladi. Yoki ayniqsa «jabr» chekkanlar qatorida keyingi paytda Abdulla Qahhor nomi ko‘p aytilyapti. Vaholanki, Tohir Malik «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasidagi «Yozuvchining baxti va baxtsizligi» nomli maqolasida to‘g‘ri yozibdi: garchand, Rashidov bilan Abdulla Qahhor munosabati yaxshi bo‘lmasa ham, u kishi Davlat mukofotini oldi, olti tomligi chiqdi, yubileyida Markaziy Komitetning barcha a’zolari borib o‘tirdi; Alisher Navoiy teatri binosida o‘tkazildi. Abdulla Qahhor tanqid qilingan bo‘lsa tanqidni jabr deb tushunmaslik kerak. Unday bo‘lsa, jabr chekmagan qolmaydi-yu. Jabr chekkanlar deganda Maqsud Shayxzodani, Mirzakalon Ismoiliyni, Shuhratni birinchi navbatda aytish kerak. Axir Shuhrat Rashidov bilan munosabati yomonligi sababmi yoki qamalganligi sababmi, na yubileylari o‘tkazildi, na unvon ololdi. Hatto, tanqidchilarning umumiy ro‘yxatida tilga olinmay keldi. Mana, buni jabr tortgan deyish mumkin.
— She’riyat va she’riy jarayon masalalaridan biroz chalg‘ib ketdik, shekilli.
— Tanqidchilik bilan bog‘liq adabiy jarayondagi tendentsiozlik haqida gapirmoqchiman-da. Bu ham adabiyotimizni kambag‘allashtirishga olib keladi. Qaerdaki tarafkashlik bor ekan, o‘sha yerda adabiyotning sho‘ri quriydi. Boy adabiyotni g‘ariblashtiradi; parchalarga ajratib tashlanadi; yaxlitlik yo‘qoladi. Turg‘unlik davrida Turg‘un Po‘latning «Ichkuyov» asari yaratilgan edi. Unda obkom sekretari, raykom sekretarining xatolari, tergov organlaridagi poraxo‘rliklar ochib tashlanadi. Bundan o‘n besh yil oldin, «ura-ura»chilik davrida shunday asarlarni yozish osonmidi? Turg‘un Po‘latning bevaqt o‘limiga shu asari orqali chekkan jabrlari sabab bo‘lmadimikan, deb o‘ylayman.
Uyg‘un yoki Abdulla Qahhor shunday jabr ko‘rganmi? Uyg‘un shu jabrni boshidan kechirganmi? Kechirmagan. Boris Pasternakning «Doktor Jivago» asari taqiq qilingan edi, hozir chiqayapti. O‘quvchilar A. Tvardovskiyning taqiqlangan «Xotira huquqi» asarini o‘qiyapti. Uyg‘un bilan Abdulla Qahhorning qaysi asarlari taqiqlangan ediyu, hozir badiiy yuksak sanalib, e’tibor bilan o‘qilyapti? Nima uchun ayrim tanqidchilar turg‘unlik davri yoki jabr ko‘rganlar haqida yozadigan bo‘lsa, faqat Uyg‘un bilan Abdulla Qahhorni topib olgan?
Bular nimaning oqibati? Bu — o‘sha tendentsiozlik, tarafkashlik belgisi. Oqibatda, o‘zimiz bilib olgan uch-to‘rtta muallifdan boshqasini o‘qimaymiz. Vaholanki, tanqidchilikning vazifasi u yoki bu yozuvchini maqtash, tanqid qilishgina emas, talantlarni topish, xalqqa tanita olish ham-da! Satira haqida gapiradigan bo‘lsak, unda sotsial masalalar bo‘lishi kerak. Abdulla Qahhor komediyalarining zo‘rligi shundaki, unda odamlarning og‘ziga tushadigan hikmatli gaplari bor. Orqa etagini ko‘tarib boshiga yopsa — buni satira yoki komediya, deyilmaydi. Buni tsirkdagi masxarabozliklardan sira farqi yo‘q.
— Darhaqiqat, turli saviyadagi xilma-xil asarlar ko‘plab e’lon qilingan; hozirgi kunda ham chiqib yotibdi. Hayotning o‘zi shafqatsiz hakam, deyishadi. Shu ma’noda, yozuvchilarning o‘rnini, asarlarining ahamiyatini davr elakdan o‘tkazarkan; hayotning o‘zi saralab qo‘yarkan. Tanqidchilikning ro‘yxatiga tushmaslik, mualliflar nomi biridan oldin yoki biridan keyin sanalishi, barchasi nisbiy va shartli, ijodkorning adabiyotdagi o‘rnini belgilay olmaydi. Shukrullo aka, ellik yillik she’riyatimiz tarixining faol ishtirokchisi, guvohi sifatida ayting-chi, ijodda saralanib qolish, puchakka aylanib ketmaslik uchun shoirga talantning o‘zi kifoya qilarmikan? Yoki davr dardini, hayot haqiqatini aytish muhimmi? Bu borada biron mezon bo‘lishi mumkinmi?
— Talant degani — hayot haqiqatini aytishning o‘zi emas. Haqiqatning nima ekanligini tanlay bilish — talant. Hayot haqiqati nima? U ham umumiy bir tasavvur. Keyin, o‘sha haqiqatni haqiqat sifatida, haqqoniy qilib ifodalay bilish zarur. Bunda — hamma gap badiiyatda.
G‘afur G‘ulom buyuk shoir. Lekin o‘n tomligini bir tekis o‘qib bo‘lmaydi. Sababi, birdek saviyadagi asarlar emas. O‘n tomni o‘qib bo‘lguncha G‘afur G‘ulomdan odamning shahdi qaytib qolishi mumkin. U qanday yashagan va ishlagan, qanaqa xayollar, orzular bilan band bo‘lganligini bilish uchun o‘n tomligini chiqardik.
Mana, masalan, mening o‘zim biron joyga borib she’r o‘qish kerak bo‘lsa, «Qaysi she’rimni o‘qiy», deb ertadan kechgacha she’r tanlayman. Shoir o‘ziga baho bera olmaydi. Eng yaxshi she’rini topish va aytishga qiynaladi. Shuning uchun «Hamma she’rim yaxshi, qotirib tashlaganman», deb maqtanmasligimiz kerak. Ana shu bir daqiqalik holat shoirning hamisha ko‘z o‘ngida turishi kerak. Shuning o‘zi har bir shoir uchun bir maktab, saboq.
— Shukrullo aka, komil shaxsni tarbiyalash har bir davrda adabiyotning demakki, she’riyatning ham bosh mavzusi bo‘lib kelgan. Bugungi she’riyatimizning eng asosiy maqsadi ham to‘kis shaxsni, insondagi insoniylikni tarbiyalashga, namoyon etishga munosib hissa qo‘shish. Sizning she’riyatingizda insonni mukammallashtiruvchi omillar ko‘proq kuylanadi. Va ana shu — do‘stlik, yaxshilik, olijanoblik, fe’li kenglik, saxovat, mehr ulashish, benuqson bo‘lish va h. z. omillar insoniy komillikni ta’minlovchi, ma’naviy-axloqiy go‘zallikni, shuningdek, hayotning boqiyligini belgilovchi yetakchi xususiyatlar she’riyatingizning bosh pafosini tashkil etadi. «Inson va yaxshilik», «Inson inson uchun», «Mezon», «Kun va tun» singari qator turkumlaringiz mundarijasida ushbu masalalarni falsafiy idrok va ifoda etish ustivor. Shu ma’noda, keng o‘quvchilar ham, tanqidchilik ham Sizni faylasuf shoir, deb biladi. Boya G‘afur G‘ulom she’riyatining falsafiy mazmuni haqida qisman to‘xtalib o‘tgan edingiz. Chindan ham, G‘afur G‘ulom, Maqsud Shayxzodani sharq klassiklari Navoiy, Bedil, Bobur singari faylasuf shoir, deb bilamiz. Shu o‘rinda falsafiy she’riyatimizdagi an’ana va novatorlik xususidagi fikringizni bilmoqchi edim. Klassik she’riyatimizdagi falsafiy yo‘nalishning qaysi tomonlari bugungi kunda davom ettirilayotir? Falsafiy poeziyamizning kelajagini qanday belgilarda ko‘rasiz?
— She’r — bu katta fikrlarni, umuminsoniy, dunyo taqdiriga aloqador fikrlarni qamrab olishi kerak. Tinchlik haqida she’r yozish kerakmi? yoki Afg‘onistondagi, Hindistondagi voqealarni she’rga olib kirish kerakmi? Bular «Axborot»da ham aytilib turibdi-ku. Hayotga falsafiy qarash; hayotning yaxshi-yomon tomonlaridan chiqarilgan badiiy va umuminsoniy xulosalar ijod mag‘zini tashkil etadi.
She’r aslida pand-nasihat, yashasinbozlik, aql o‘rgatishdan xoli bo‘lishi kerak. Hozir oshkoralik davri, haqiqatni ayt, degan bilan she’r tug‘ilavermaydi.
Hozirgi she’riyatimizda ham, kitobxonda ham eski an’anaviy she’riyatning ta’siri kuchli. Xalqimiz didaktikaga judayam moyil. So‘fi Olloyor ham, Mahtumquli ham, umuman, klassiklarimizda sotsial masalalar ko‘proq axloq bilan bog‘lab talqin qilingan. Ma’rifatparvarlik davrida ilm-ma’rifat keng targ‘ib qilina boshlandi. Keyingi sovet davri she’riyatimizni oling, unda mehnat, tinchlik, jamiyat hodisalariga munosabat masalalari asosiy o‘ringa ko‘chdi. Endilikda didaktika mavqeini yo‘qotdi. Odamlar ham «bizga nasihatingni qo‘y, bo‘ladigan gapni gapir, masalaning mohiyatini ayt, kelib chiqayotgan sababini ayt» deydi. Rauf Parfi, M. Solih, Usmon Azim, Xurshid Davron, Miraziz A’zam kabi shoirlar — masalaning mohiyatini aytyapti. Ular gapni bevosita kurashdan, o‘zini bezovta qilgan dardlardan boshlayapti.
— Bugungi she’riyatimizda intim kechinmalardan tortib Mayakovskiyona minbar she’rlargacha, kundalik mavsumiy she’rlardan to tabiatga, sevgi-muhabbat va siyosatga doir asarlargacha bor. Ba’zan she’rlarni vatanparvarlik, grajdanlik, manzara she’rlari deb mavzular bilan belgilaymiz. Shunga sizning munosabatingiz?
— Shu paytgacha vatanparvarlikni, grajdanlikni bir yoqlama tushunib keldik. She’riyatda vatanni sev, partiyaga sadoqatli bo‘l, xalqqa joningni qurbon qil, deyish g‘oyaviylikka kirmaydi. Vaholanki, tabiatni kuylash ham vatanparvarlik. Masalan, men chuchmo‘ma haqida, lolaqizg‘aldoq haqida, ariqlarda jildirab oqayotgan suv haqida she’r yozdim. Qishdan qolgan, tegirmonning tagidagi yaxlari, endi eriyotgan ko‘lmakdan baliqlarni ushlaganimni she’r qildim. Xo‘sh, ular o‘quvchining hissiga singadimi? Qaerga bormasin, «oh, o‘sha bolaligim o‘tgan mahallam», «yoshligim», deydimi? O‘zi unib-o‘sgan joylarni yodga oladimi? Axir, shuning o‘zi tabiat orqali vatanparvarlik hissini singdirish emasmi?
— Hozirgi kunda haqiqat uchun, adolat uchun kurashib nohaq jabr chekkanlarning taqdiri haqida, tariximizda ro‘y bergan soxtalashtirishlar haqida oshkora gap ketmoqda. Bugungi oshkoralik, demokratiya, qayta qurish davrida lola, gunafsha haqidagi she’rlar odamlarning ko‘ngliga uncha sig‘maydi. Tabiat haqidagi she’rlarni ham inkor etib bo‘lmaydi, albatta. Ularning ham o‘z vazifasi bor. Lekin Shukrullo aka, siz yaxshi bilasiz, shu go‘zalliklardan bahra ololmagan, ulardan mahrum qilingan vaqtlar ham bo‘ldi. Mana sizning o‘zingiz...
— To‘g‘ri, men ham tuhmatga uchraganman. Lekin No‘‘monjon, bilasizmi, u kunlar haqida so‘zlash emas, shu vaqtgacha eslashga ham toqatim bo‘lmagan!
— Lekin hozir shunday bir davr keldiki, xohlaysizmi-xohlamaysizmi hayotning o‘zi eslashga, so‘zlashga majbur qiladi. O‘sha adolatsizliklarning sabablarini ochish, garchand siz uchun og‘ir bo‘lsa ham, hamma o‘sha xatolar takrorlanmasligi, hozirgi yoshlar uchun, hozirgi kishilar uchun juda katta ahamiyatga ega. To‘g‘ri, o‘sha vaqtda sizlarga tuhmat yog‘dirilgan. Lekin o‘sha tuhmatchilar kim, tuhmat nimadan iborat, tasavvur uchun. Garchand eslash og‘ir bo‘lsa ham...
— Mana bir misol; «axir, ochereddan qachon qutulamiz», degan bir gap uchun, «Bu — sovet tuzumidan norozilik», deb qamashgan. Yoki «Usmon Nosir talantli shoir» deganim uchun «Sen xalq dushmanini targ‘ib qilyapsan», deb ayblashgan. Mendan «Usmon Nosirni o‘qiganmisan?» deb so‘rashdi. «Ha, o‘qiganman» dedim. «Qanday shoir edi, qaysi asarlarini o‘qigansan», deyishdi; «Talantli shoir edi», dedim. «Uning dushmanligini, qamalganligini bilmaysanmi?» «Bilaman», dedim. «Sovet hukumatiga dushman odamni talantli deb maqtabsanmi, dushman odamning yonini olganing uchun, demak, sen ham xalq dushmanisan; bu sovet hukumatiga, sovet qonuniga ishonmaslik» deyishdi. O‘sha vaqtda nuqsonlarimizni aytolmaganmiz. Shuning uchun o‘sha «ochered» haligacha cho‘zilib kelyapti. Agar nuqsonlarimizni o‘sha paytdayoq ochiq-oydin aytishga o‘rganganimizda, bugun balki «beochered» narsa olishga odatlangan bo‘larmidik?
Bugungi qayta qurish, demokratiya davri shuning uchun ham inqilobiyki, u odamlarga oqni oq, qorani qora holida ko‘rishga va aytishga, haqiqatni qaror topdirishga asos solyapti. Bu — odamlarning ongi uchun, qalbining poklanishi uchun kechayotgan kurash, aslida. Ana shu oshkoralik jarayonida yozuvchining o‘rni-chi? Roli-chi?
Hozirgi kunda fikr ko‘p aytilyapti. Lekin uning hakami kim? Kim ularni amalga oshiradi? «Sen haq» yoki «nohaqsan», deb xulosa chiqaradigan kim? Balki hozirgi davr fikrlar jamlanayotgan bir davrmikan? Nazarimda, bizning vazifamiz shundaki, ana shu aytilayotgan fikrlar yuzasidan xulosa chiqarishni tezlatish; to‘g‘ri xulosa chiqarishga yordamlashish. Shaxsiy hukmronliklardan, buyruqbozliklardan tezroq qutulishimiz, demokratiyani tezroq oyoqqa qo‘yishga erishishimiz lozim. Oshna-og‘aynigarchilikdan, guruhbozlikdan tezroq qutulishimiz kerak. Demokratiyaning asosida ham xalq manfaatlari yotadi, shaxsiy istaklar, manfaatlar emas.
— Keyingi paytda ekologiya, tabiatni muhofaza qilish, tilga, tarixga munosabat masalalarida gazeta-jurnallarimizda adiblarimizning kuyinchaklik bilan, dard bilan yozilgan maqolalari ko‘plab e’lon qilindi. Birgina Bo‘stonliq rayonining muhofazasi masalalarini olaylik. Yozuvchilar soyuzida o‘tgan bir qator yig‘ilishlarda kapralaktam ximiya zavodlari xususida ozmuncha gaplar bo‘ldimi; kapralaktam zavodining atrof-muhitni bulg‘ayotgani, havoni ifloslantirib, odamlarga, ekinlarga, dov-daraxtlarga qanchalik zarar yetkazayotganligi konkret takidlab o‘tildi. Lekin ijodkorlarning dardi qanchalik og‘ir, fikri qanchalik salmoqli bo‘lmasin, quruq og‘zida qolib ketayapti; ularni bartaraf etuvchi sa’y-harakatlar, amaliy faoliyatlar ko‘rinmayapti, sezilmayapti.
— Sizga bir gapni aytay: hozir, Bo‘stonliqni himoya qilib chiqqan, gapirgan yoshlarimizni kuni kecha ba’zi keksa vatanparvarlarimiz raykomga chaqirib, xatolarini tushuntirib qo‘yaylik, degan maqsadda suhbatlashibdi. Mana shuning o‘zi tazyiq ko‘rsatish emasmi? Demokratiyani tushunmaslik emasmi? Bu nega kerak bo‘lib qoldi? Stalin davrining ta’siri hali bizning qonimizdan ketgani yo‘q. Shaxsga sig‘inish davrining, yakka hokimlik, yuqoridan tazyiq o‘tkazish haliyam yo‘qolgani yo‘q. Buni yoshlar qilayotgani yo‘q. Keksalar qilyapti. Chaqirgan ham keksalar. To‘g‘ri, ularning mehnati, xizmati bor. Bunga qarshi emasman. Hozir demokratiyani tushunish kerak. Men bo‘lsam, ularga shunday savol bergan bo‘lardim: «Yoshlarni chaqirib Bo‘stonliqni, Orolni himoya qilib gapirganlari, tabiatni muhofaza qilgani uchun tanbeh bermoqchi bo‘libsizlar; qani, nimada ayblamoqchi bo‘layapsizlar? Yoshlarning gapida Vatanning ziyoni uchun aytilgan biror so‘z bormi? Yoki yoshlarning dardi Vatan, xalq manfaatlaridan kelib chiqmayaptimi? Ularning xatti-harakati Vatanga qarshimi? Yo‘q! Shunday ekan, nega ularning ovozini bo‘g‘ish kerak?» Mana shularni biz ba’zan tushunolmay qolamiz, tagiga yetolmaymiz. Bunda xalqning fikridan kelib chiqmaslik, xalqqa suyanmaslik bor. Bu xususda konkret misol keltirishim mumkin.
Yaqinda O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining sessiyasida Qoraqalpog‘iston Avtonom Respublikasi Oliy Soveti Prezidiumining raisi Yeshimbetova Orolni himoya qilib chiqqan ayrim yozuvchilarimizni tanqid qilib, aybladi. Qiziq, birov qoraqalpoq xalqi qirilib ketmasin, kasalga duchor bo‘lmasin, Orolni saqlab qolaylik, deb xalqning manfaatini yoqlasa, jon kuydirsa-yu, «Sening nima ishing bor, bizning xalqimizga tuhmat qilyapsan», deb dashnom eshitsa! Buni qanday tushunish mumkin? Bu ham — tazyiq, ham amalparastlikning eng yuksak ko‘rinishi. Bu — amalni saqlab qolish uchun jon halaklik.
Kuni kecha respublika Yozuvchilar soyuzidagi Orolni saqlab qolish Komitetiga kirib qoldim. Pirmat Shermuhamedov, Yuriy Kovalev o‘tirishgan ekan. Ketma-ket Qo‘ng‘irot rayonidan ikki ayol ham kirib keldi. «Qo‘ng‘irot shahriga Oroldan uchib kelayotgan tuzlarni ikkita xaltaga solib sizlarga olib keldik», deyishdi. «Uyimizda ham, bog‘imizda ham, hatto suvimizda, dasturxonimizda ham tuz. Ko‘ringlar, yer yuzidan olgan tuprog‘imiz», deyishdi.
Qarang, Qoraqalpog‘iston Avtonom respublikasi Oliy Soveti Prezidiumi raisining kechagi gapi bir boshqa, xalqining nolasi — butunlay boshqa. Mana shuning uchun ham bizga demokratiya judayam kerak. Uni nihoyatda qadrlashimiz zarur. Ana shuning uchun ham oshkoralik kerak. Xalqdan uzoqlashgan rahbarni xalq bilan birga yashashga, ishlashga jalb qilishimiz shart. Shuning uchun ham oshkoralik biz uchun havodek, suvdek zarur.
— Orol taqdiri to‘g‘risida «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati», «Yosh leninchn», «Sharq yulduzn», «Guliston», «Yoshlik» va respublikamizning deyarli barcha gazeta-jurnallari iztirob bilan, dard bilan, qattiq qayg‘urib materiallar e’lon qilishdi. Radio-televidenie orqali chiqishlar bo‘ldi; bu gaplar «Literaturnaya gazeta», «Ogonyok» sahifalarida ham — Butunittifoq minbaridan turib qam aytildi, aytilyapti. Lekin mana shu gaplar ko‘tarilganiga ham uch-to‘rt yildan oshdi. Hozir respublikamizdagi yetti yoshdan yetmish yoshgacha bo‘lgan har bir kishining tilida Orolning taqdiri, respublikamizning kelajakdagi masalalari. Bu ijodkorlarimiz so‘zining ta’siri, matbuotdagi chiqishlarning salmog‘i, samarasi, albatta. Lekin shu orada Orolning ahvoli yaxshilanib qolgani yo‘q. Suv qirg‘oqdan tobora uzoqlashib ketyapti. Orol halokati tezlashyapti. Suv xo‘jaligi mutaxassislari, olimlar, ma’muriy rahbarlar esa «Orolnn saqlash kerakmi, yo‘qmi; buning uchun nimalar qilishimiz kerak» degan bahonadan uncha nariga o‘tishmayapti. Adiblarimiz, olimlarimizning dardli qayg‘urishlari Orolning dardini aritolmayapti. Ilgariga siljish yo‘q; amaliy faoliyat ko‘rinmayapti. Shunday ekak, ijodkor so‘zining qadri, matbuot so‘zining o‘rni va roli qaerda qoldi, degan tashvish tug‘iladi. Eski aqidaga ko‘ra: gap boshqa-yu, ish boshqa...
— Markaziy matbuot bilan bizning matbuot o‘rtasidagi tafovut katta. Ilgarilari shimol tomondan esgan shamol Orolga kelib, dengizda bug‘lanardi, assimilyatsiya bo‘lardi-da, foydali yomg‘irga aylanardi. Endi, Orol dengizi qurib ketyapti, Moskvadan esayotgan yoqimli shabadalar — xabarlar Orol dengizi tepasiga kelib, foydali gaplarga aylanish o‘rniga qumga singib qolib ketayapti, bizga yetib kelishi qiyin bo‘layapti. Oshkoralik bizda hali Moskvadagi darajaga yetgani yo‘q. Misol sifatida bir mas’ul xodim bilan bo‘lib o‘tgan suhbatni aytib o‘tmoqchiman. Bunga ham bir-ikki yil bo‘lib qoldi. O‘zbekiston to‘g‘risida markaziy matbuotda maqola bosilib chiqqan ekan. «Shuni respublikamiz gazetalari ko‘chirib yozadimi, yo‘qmi?» dedim. «Hamma narsani bosaveramizmi; agar kerak bo‘lsa, odamlar o‘zlari kutubxonalardan topib o‘qiy beradi-da», deydi. Keyin mening ham jahlim chiqdi. «Unda, bundan buyon gazeta-jurnallarga yozilishni targ‘ib qilmay, kerakli sonlarini kutubxonalardan topib o‘qiy beringlar, deyishimiz kerak ekan-da», dedim.
Mana, ko‘ryapsizmi, Moskva bilan bizdagi oshkoralikka bo‘lgan munosabatdagi tafovutni. Matbuotda jiddiy fikrlar ko‘p aytilyapti. Menimcha, gazeta-jurnallarda bosilgan xatlar, bildirilgan fikrlarni o‘qib, o‘rganib, natijasini aytadigan maxsus gruppalar bo‘lishi kerak, shekilli. Birgina Orol emas, bolalar o‘limining ko‘pligi, xotin-qizlarning o‘zini-o‘zi yoqayotganligi, eski bog‘-rog‘larning yo‘q bo‘lib ketganligi, monokulturani yo‘qotish, mevazorlarni ko‘paytirish, bozordagi narx-navolarga bog‘liq masalalar (Sibirdagi bozorlardan farqi yo‘q), maktab, umumta’lim sistemasidagi bilim saviyasining pastligi barcha-barchasi to‘g‘risida gazeta-jurnallarimizda muttasil materiallar bosilib turibdi. Xo‘sh, mana shunchalik negativ hodisalarni yuzaga keltirgan sabablar nimada? Ularning ildizlari qaerda? Axir, sir emas, respublikamizda ekin maydonlari o‘n hissa ortdi. Lekin xalqning turmush darajasi shunchalik ko‘tarildimi? Yo‘q. Buning sabablarini o‘ylaylik.
— Oshkoralik, sotsialistik demokratiya — bu jamiyatimiz taraqqiyotining bir bosqichi sifatida namoyon bo‘ldi: ular o‘z-o‘zidan vujudga kelgani yo‘q, albatta. Hayotiy zaruriyat, jamiyat rivojining taqozosi u. Oshkoralik v sotsialistik demokratiyaning ijtimoiy-iqtisodiy hamda ma’naviy ehtiyoj sifatida paydo bo‘lishida adabiyotning qanchalik roli, xizmati bor, deb bilasiz? Keyin, shu bilan barobar, adabiyot va san’at zimmasiga yanada mas’ul vazifalar yuklanayotir. Bu — yangi tipdagi demokratik shaxsni tarbiyalash, shakllantirish masalasi. Negaki, demokratiya ham, adabiyot ham inson uchun, inson shaxsidagi insoniy fazilatlarni kamol topdirish uchun xizmat qilishga qaratilgan. Demak, har ikkisining kelajagi va taqdiri inson shaxsi bilan bog‘liq. Shu ma’noda, adabiyot, jumladan, she’riyat ham inson shaxsini mukammalashtirish jarayonida, demokratiyani saqlab qolish ishida nimalarga ko‘proq etibor berishi zarur, deb o‘ylaysiz!
Biz adabiyotning zamonaviyligi to‘g‘risida ko‘p gapiramiz. Rus yozuvchilarining chiqishlarini olib qarang. Shaxsga sig‘inish davrini fosh etish, illatlarini, sabablarini ochib tashlash bo‘yicha ozmuncha asarlar e’lon qilindimi? A. Ribakovning «Arbat farzandlari», A. Tvardovskiyning «Xotira huquqi» asarlarini, yana o‘nlab asarlarni ko‘rsatish mumkin. Bizda nima bo‘lyapti? Hali adabiyotimiz bu masalani ko‘tarayotgani yo‘q. Amaliy ishlarimiz ko‘rinmaydi. Biz xalqqa yordam berolmayapmiz. Na Ribakov, na Bek, na Dudintsev asarlari ruhidagi asarlar yaratolmayapmiz. Shu o‘rinda o‘zimning ginamni ham aytib o‘tay. Kamtarlik bo‘lmasa ham aytay: shaxsga sig‘inish davrining illatini o‘zbek adabiyotida balki birinchilardan bo‘lib sahnaga olib chiqqandirman «Xatarli yo‘l» dramamda. Shuni hozir televizorda qo‘yish mumkin-ku. Bu drama haqida yetakchi tanqidchilarimizdan biri Matyoqub Qo‘shjonovning ijobiy maqolasi chiqqan edi. Boshqa munaqqidlar ham ijobiy fikrlar bildirishgan edi. Hozirgi kunda shu asar qayta qurishga hissa qo‘shishi mumkin; «zamonning talablariga javob beradi», deb biron bir teatrda qo‘yishga qiziqayotgan odam yo‘q. Hozir ijodkorlarning bosh vazifasi, qayta qurishga yordam beradigan asarlarni yaratish, borlarini yuzaga chiqarish.
Hozirgi kunda xalqimizning bosib o‘tgan yo‘liga, tarixiga aloqador ko‘p gaplar bo‘layapti. Stalin shaxsiga sig‘inish davri hammani qiziqtiryapti. Ayniqsa, rus olimlari, yozuvchilari tarixiy haqiqatlarni yuzaga chiqarishyapti, bahs madaniyatini yuksaltirishyapti, qayta qurish ishiga katta hissa qo‘shishyapti. Lekin bizning ko‘pgina olimlarimiz, Erkin Yusupovga o‘xshaganlarni mustasno qilganda, hozirgi hayotiy dolzarb masalalardan uzoqda, chetda. Mahmudxo‘ja Behbudiyning «Padarkush» pesasini texnikumda o‘qib yurgan vaqtimda o‘qigan edim. Asar qahramonlaridan biri rus va Yevropa madaniyatini o‘rganishga, ma’rifatga chaqirib jon kuydiradi. Maktablar ochish uchun boylarni yig‘adi, shulardan biron narsa undirarmikanman, deb o‘rtanib gapiradi. Ular bo‘lsa, «xur-xur» xurrak ota boshlaydilar. Behbudiy qahramoni: «Mana shular bilan hali millatni ravnaq toptiramanmi, vatanni obod qilamanmi», deb achchiq iztirob chekadi,
Hozirgi qayta qurish davrida ayrim olimlarimiz, ijodkorlarning ishlariga qarab, Mahmudxo‘ja Behbudiyning o‘sha asari yodimga tushadi. Masalan, qaysi adabiyotshunos yoki tanqidchimiz shaxsga sig‘inish davrini yoritishga yetarli hissa qo‘shyapti? O‘sha davr illatlarini, fojialarini ochuvchi asarlar yaratildimi? A. Tvardovskiy «Hotira huquqi» poemasini bundan yigirma yil oldin yozgan ekan. Bizda ham shunday intilishlar bo‘lganmi? Axir, Shuhratning «Oltin zanglamas» romani shu haqda-ku! Shu ham yetarli targ‘ib qilinayotgani yo‘q-ku!
— «Xatarli yo‘l» dramangizning yozilishiga nimalar sabab bo‘lgan edi? Agar mavzudan chiqib ketmasak, yaratilish tarixi to‘g‘risida ham to‘xtalib o‘tsangiz.
— Dramada bundan yigirma besh-o‘ttiz yil ilgari shaxsga sig‘inish davridagi munofiqlar obrazini sahnaga olib chiqqan edim.
Ilmiy tilda aytganda, bizda ko‘pincha prototip, degan gap bo‘ladi. Prototipingiz bormi, deb so‘rashadi. Prototip — bu hayot; prototip — bu yozuvchining eng yaqin do‘stlari, oilasi, qarindosh-urug‘lari; o‘zining boshidan kechirganlari. «Xatarli yo‘l» dramamga shu jihatdan nazar solsak, ko‘proq men taniqli adabiyotshunos olim, professor Hamid Sulaymonni ko‘zda tutgan edim. Bu — birinchi pesam. Eng oson va tez yozilgan pesam ham shu. Chunki asar mavzui asosan boshimdan kechgan voqealar bo‘lgan. Yozilguncha ham ko‘nglimda ancha pishib, qolgan edi. Voqealari, aytiladigan gaplar quyilib, o‘ylanib, tayyor bo‘lgani uchun ham juda oson, ikki oyda yozildi. She’riy drama mashinkada to‘qson — yuz betga yaqin edi. Uni keyin teatrda qisqartirishib, yetmish betga tushirishdi; asl varianti ham o‘zimda qolmagan, yo‘q bo‘lib ketdi, shekilli. Pesa yozishdagi bu birinchi tajribam edi; uni nimadan va qanday boshlashda qiynaldim; bir ustoz, suyanchiq kerak bo‘ldi. Shunda Shekspir menga madad berdi. «Otello», «Hamlet», «Makbet»larning bir-ikki sahifasini o‘qiganimdayoq undagi voqealarning tortish qudrati, har bir gapida bir tugun, yashirin fikr bo‘lishi o‘ziga sehrladi-qo‘ydi. Shundan keyin xayolimdagi voqealar ham magnitga tortilgan zanjirdek chizilib qoldi. Voqealarni qaerdan boshlab, qaerda tugatish kerakliki ham «yarq» etib ko‘rindi. Voqealar rivojini, tugunini yaqqol tasavvur qildim.
Yozib bo‘lgach, rejissyor Sharif Qayumov, Odil Yoqubov va Xibziddin Muhammadxonovga birinchi marta o‘qib bergandim. Ma’qul topishdi. Keyin teatr, tomoshabinlar ham yaxshi qabul qildi. Hozir shu asarim Moskvada ruschaga tarjima qilinyapti. Tarjimonim: «Asarda professor Abdusodiqqa tuhmat qilgan odamning nima deb tuhmat qilgani, qamalishiga nima sabab bo‘lgani pesada yo‘q-ku», dedi. «Qahramon gunoh qilgan edi, deyiladi-yu, lekin konkret nima bilan ayblanganligi ochilmagan; shuni asoslash uchun bironta misol aytib berolmaysizmi?» dedi. «Pesa yozilgan paytda
aytish mumkin emas edi. Hozir mumkin», dedim-da, o‘z boshimdan kechgan voqealarni aytib berdim...
— Shukrullo aka, bilishimcha, sizni millatchilikda ayblashgan, shaxsga sig‘inish davrida yigirma besh yilga qamashgan. Bir qancha muddat olis Sibirda qamoq jabrini ham tortgansiz. Rossiyaning qahraton sovuqlarida ozor chekkan odamning «Rossiya», «Ikki qoya» singari xalqlar do‘stligiga bag‘ishlangan muhtasham dostonlar yaratishiga aql bovar qilmaydi. Agar ko‘nglingizga og‘ir botmasa, ushbu asarlarning yozilishiga nimalar turtki bergan edi? Mabodo, Rossiyaning ovloq o‘rmonzorlariga besabab borib qolmaganingizda har ikki doston yozilmay qolgan bo‘lishi mumkinmidi? Aslida, «Rossiya», «Ikki qoya», «26 aprel. Tongotar» asarlaringizni xalqlar do‘stligiga qasida sifatida bitilgan doston-trilogiya deyish mumkin.
— «Rossiya» dostonimning yozilishini, uning mazmunidan qat’iy nazar, Stalin siyosatining xatoligini bitta dalili, hujjati, deyish mumkin. Agar, chindanam millatchi bo‘lsam, sovet davlatiga, tuzumiga dushman hissi bilan tarbiyalangan bo‘lsam, qanday qilib boshimga urib turgan jamiyat to‘g‘risida «sen yaxshisan», degan ishonarli gap aytolaman? Til uchida «yaxshi» deb qo‘yishim mumkin, ammo ishonarsiz bo‘ladi; til uchida aytilgani seziladi. Odamlarni ishontira olishim juda qiyin bo‘lardi. 1959 yilgi dekada vaqtida Sergey Smirnov aytgan edi: «Rossiya» asarini o‘qidim. Shukrulloning o‘zbekligiga ishonmay qoldim. Chunki, rus tabiati, rus yurti haqida faqat rus shoirigina shunchalik yoza olishi mumkin edi. Albatta, Shukrullo o‘zbek», degan edi.
«Rossiya» dostonim qamoq lagerida yozilgan. Hech kimga ko‘rsatmasdan, o‘g‘rincha yozgandim. Hatto e’tiqod shunchalikki, «Lenin—Stalin tundrada» degan doston ham yozgan edim. Ayrim parchalari hali ham saqlangan.
— Shu paytgacha e’lon qilinmagan-ku.
— Gap shundaki, doston ikki nusxada edi. Ikkinchi nusxani yirtdim, desam, aksincha birinchi va ikkinchi nusxalarning boshlanish qismini yirtib tashlagan ekanman. Nima xayolda qilganman, esimda yo‘q.
Ana, ko‘rdingizmi, hatto Stalin bizni qamagan, deb o‘ylamaganmiz; sha’niga lagerda doston yozib yurganmiz.
— Bir yaxshilikni-yu, bir yomonlnkni unutib bo‘lmaydi, deyishadi. O‘sha nohaq azob chekkan yillaringiz — esdan chiqmaydigan achchiq bir xotira. Xotirani esa ko‘ngildan aritib, xayoldan o‘chirib bo‘lmaydi. Shu to‘g‘rida poemami, publitsistik maqolalarmi yoki sahna asarimi yozish niyatingiz yo‘qmi?
— Buni yozmaslngimning sababi bor. Yaqinda Mustay Karim bilan Moskvada ko‘rishib, shu haqida, hozirgi siyosat, o‘tmishim haqida suhbatlashib qoldim. Mustay: «Bir aytgan eding, esimdan chiqibdi, sen qaerda o‘tirgan edikg», deb so‘rab qoldi. «Norilskda bo‘lganman», dedim. Bosh kiyimimga ham, yelkaga ham, shimga ham nomer taqib yurganman. O‘sha davrlarni eslagim kelmaydi. O‘sha yoqdan ikkitami-uchta men yozgan, xotinimning menga yozgan xatlari bor edi. Bir yilda bir marta xat yozishga ruxsat berilardi. Kelganimdan keyin, shu xatlarni ko‘rsam, o‘sha lagerdagi nohaq jabr chekkan davrlar esga tushmasin, ko‘zimga ko‘rinmasin, deb yirtib tashlaganman. Hattoki, lagerning nomerini ham, kiyimlardagi nomerimni ham yana bir kunmas bir kun yodimga tushib ta’bimni xira qilmasin, deb yodda saqlamaganman.
Shularni aytsam, Mustay Karim «Juda yaxshi bir she’r qilsang bo‘larkan» dedi. «Bir qizni bir vaqt uyiga kuzatgan edim. Eshigidagi nomer hali-hali esimda... Lekin bir necha yil yotgan o‘sha lager nomerini hanuz eslolmayman. Sababi, odam sevgan narsasini eslashni istaydi». Shu mazmunda she’r yozsang bo‘larkan, dedi.
Qayta qurish, demokratiya, oshkoralik — bizni ko‘p narsalarga boshqatdan nazar tashlashga, qaytadan baholashga o‘rgatyapti. Mana, endi davr keldi. Endi, o‘ylab ko‘rsa bo‘ladi. Agar, kelajak avlodga, hozirgi qayta qurish ishlariga xizmat qiladigan tomonlari bo‘lsa, badiiylashtirib, avtobiografik xarakterda bir asar yozish mumkin bo‘lar. Kuni kecha «Ko‘milgan xotiralar» degan, bir narsa boshlagandim ham.
— Bu, publitsistik maqolalar bo‘ladimi yoki poemami?
— Yo‘q, nasr, badiiy asar. Boshidan kechirgan boshqa, deyishadi-yu. O‘sha davr fojialari, yo‘qotishlari, odamlar qalbini, fikrini zaharlagan musibatlar to‘g‘risida.
— Ko‘p minglab muxlislaringiz nomidan maroqli suhbatingiz uchun minnatdorchilik bildiraman. Doimo sog‘-salomat bo‘ling. Ijodiy dard, yaratuvchilik fikrlari aslo tark etmasligini tilaymiz.
“Sharq yulduzi” jurnali, 1988 yil, 9-son
