Agar yozuvchi jamiyat taraqqiyoti yo‘lida halol xizmat qilishga intilsa, adabiyotda, hayotda hamisha oldingi o‘rinni egallashi kerak, deb hisoblagan hozirgi zamon Lotin Amerikasining yirik adiblaridan biri — Xulio Kortasar. Xalqaro adabiyot maydonida Xulio Kortasarni haqli ravishda birinchi raqamli Argentina yozuvchisi deb baholaganlar. Mana, o‘ttiz yildan oshdiki, bu baho o‘zgarmasdan turibdi. Ajoyib romannavis, qisqa novella, hikoya ustasi Xulio Kortasarning (1914-1984) “Imtihon”, “Yutuq” kabi ajoyib romanlari, “Bestiariy”, “O‘yin tugadi” kabi qator hikoyalar to‘plami hamon adabiyot muxlislarini hayratga solib kelmoqda, ajoyib adabiy mahoratga dalil sifatida katta adabiyotga xizmat qilmoqda.

Biz hozir e’tiboringizga havola etayotgan suhbat chop etilganiga ancha yillar bo‘ldi. Garchand oradan bir necha o‘n yillar o‘tsa-da, bu suhbat o‘z dolzarbligini saqlab turibdi. O‘zuvchining asl asari kabi uning so‘zi ham eskirmaydi. Adib aytganday, jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qilaveradi.

(“Piplz uorld” gazetasidan olindi, San-Fransisko)

— So‘nggi yillar, ayniqsa, G‘arbiy Yevropada Lotin Amerikasi adabiy “bum”i (bu o‘rinda shov-shuv) haqida juda ko‘p gapirmoqda. Siz bu holni qanday izohlagan bo‘lardingiz?

— Men uzoq yillardan buyon Frantsiyada yashab kelmoqdaman. Bu yerda jiddiy ijodiy sustkashlikni kuzatyapman. Frantsiyada juda a’lo, ilg‘or adabiy tanqid mavjud. Ammo asarning o‘zi — haqiqiy, jiddiy, yorqin asarlar juda kam yaratil­yapti. Mana necha yillardirki, Lotin Amerikasi yozuvchilarining asarlari frantsuz tiliga ko‘plab tarjima qilinmoqda va katta muvaffaqiyat qozonmoqda. Nega shunday bo‘lyapti? Bunga uslub yoki shakl sababmi? Yo‘q. Uslub bobida frantsuzlar mahoratda tengsizlar. Gap shundaki, Lotin Amerikasi yozuvchilari yaratgan asarlarda hayot qaynab turadi. Frantsuzlar va ispanlar, belgiyaliklar va italyanlar Migel Anxel Asturias, Alexo Karpenter, Gabriel Garsia Markes romanlaridan hayratga tushadilar... G‘arbiy yevropalik kitobxon bu asarlarda yolg‘ondakam, soxta emas, balki real hayotning, qahramonlarning haqqoniy nafasini tuyadilar.

Xalq kitoblar qahramoniga aylanganda

— Aytish mumkinki, Lotin Amerikasi adabiyoti G‘arb adabiyotida paydo bo‘lgan vakuumni (bu o‘rinda ma’naviy qashshoqlik) to‘ldirmoqdalar, shundaymi?

— Sira bunday emas. Umuman olganda, Lotin Amerikasi yozuvchilarining G‘arbda nimalar bo‘layotganligi bilan ishlari ham yo‘q. Aytmoqchi, hozirgi “bum” (“shov-shuv”) Lotin Amerikasi hodisasining sof inglizcha ta’rifi mening g‘ashimga tegadi. Ana shu harakat juda o‘ziga xos. Ba’zi tanqidchilarning ta’kidlashlaricha, bu ish ba’zi kitob noshirlarining bozorni kitoblar bilan to‘ldirib yubormoqchi bo‘lib, qator yozuvchilarni haddan tashqari tar­g‘ib qilishlari “natijasi” emish. Men o‘z yozuvchilik tajribamdan kelib chiqib, afsuski, ana shu shov-shuvga jalb etilgan adib sifatida aytmoqchimanki, bizning adabiyotimizni mashhur qilgan noshirlar emas, ularning asarlaridir. Chindan ham Lotin Amerikasining milliy, o‘ziga xos ruhini to‘g‘ri bera olgan asarlar dunyoga keldi, xolos. Buni kitobxon darhol sezdi. Tasavvur qiling-a, gvatemalalik qo‘liga Asturianning kitobini olsa, perulik Aridasning romanini o‘qiy boshlasa va ular birinchi marotaba o‘zlarini adabiy asar personajlari qiyofasida ko‘rsalar... Ilgari sira bunday bo‘lmagan, ular ilgari g‘arblik mualliflarning tarjima asarlarida shunday holni kuzatmaganlar. Bu kitoblarda hattoki ularning mamlakatlari nomlari ham tilga olinmagan. Ana endi nima uchun Argentinada mahalliy yozuvchi asarini birinchi chop etishlari, tarjima asar ikkinchi o‘ringa qo‘yilishi sababi ayon bo‘ladi. Albatta, noshirlarning ham ana shu shov-shuvdan foydalanib qolganliklarini inkor etib bo‘lmaydi. Axir ular mahalliy kitobxonlar ommasining zo‘r ehtiyojlaridan kelib chiqib ish ko‘rganlar, ko‘rib turibsizki, Lotin Amerikasi yozuvchilari G‘arb­dagi adabiy vakuumni to‘ldirish uchun yozmaydilar. Alexo Karpenter Frantsiya­da muvaffaqiyat tappa tayyorligi uchun roman yaratmaydi-ku axir.

— Nega siz o‘zingiz romanlarga ko‘ra hikoyalarni ko‘proqyozasiz?

— Qiziq savol. Haqiqatan men hozirgacha (1977 yilgacha) to‘rtta roman va beshta hikoyalar to‘plamini nashrdan chiqardim. Hikoyalarim hammasi bo‘lib ellikta. Lekin bu men kichik janrni ma’qul ko‘raman, degani emas. Roman bilan hikoya menga ikki, mutlaqo har xil janrlar bo‘lib ko‘rinadi. Menga yirik asar muallif fikr-g‘oyalarini ifodalashning eng yaxshi usuli bo‘lib tuyuladi. Chunki 100, 200 yoki 300 sahifalar davomida kitobxon bilan muloqot qilish imkoniyati tug‘iladi. Hikoya esa tuyg‘ular va o‘y-maqsadlarni ifoda etish, kitobxonning o‘zi u yoki bu xulosani chiqarishga imkon berish maqsadida muayyan vaziyatni tasvirlashda qo‘l keladi.

— Biroq siz hikoyaga nisbatan romanlaringizda e’tiboringizni ko‘proq shakl­ga qaratasiz. Nima sababdan?

— Men yuqorida aytganim bu savolga qisman javob bo‘la oladi. Roman — tilda tajriba qilib ko‘rish uchun eng yaxshi laboratoriya hisoblanadi. Hikoyada esa kitobxon qalbiga kirish uchun maksimal harakat qilish kerak. Boshqa tomondan qaraganda, roman asl ijod nuqtai nazaridan ijodkorga ko‘proq ijodiy erkinlik beradi. Masalan, men hikoya qilish bilan bir vaqtning o‘zida tilning bir necha darajasida tajriba qilib ko‘rdimki, bu narsa hikoyamda aqlga sig‘maydi. Agar kitobxon besh sahifali novellani o‘qishga qiynalsa, unda nima bo‘ladi? U shunchaki hikoyani o‘qimay tashlab yuboradi. Romanda-chi? Kitobxon kitobni ochadi, o‘qishni boshlaydi, beixtiyor voqealarga qiziqib qoladi. U yarim yo‘lda to‘xtab qolmaydi, balki: “Muallif mening oldimga muammo qo‘yibdimi, demak, buning o‘ziga yarasha sababi bor. Ha, u biror muhim gap aytmoqchi”, deb o‘ylaydi.

— Umuman, siz shaklga ko‘proq e’tiboringizni qaratasiz. Formalistmisiz?

— Shaklni mazmundan ajratish noto‘g‘ri va bu o‘taketgan bema’nilik. Har qanday g‘oya muvofiq shaklda ifodalanishi kerak. O‘rtamiyona yozuvchilar ko‘pincha o‘z fikrlarini bayon etish uchun mos shakl topishga qiynalib, ojiz qoladilar. Shu jihatdan men o‘z fikrlarimni aniqroq va to‘laqonli ifodalash uchun ham til bilan ko‘p va zo‘r berib ishlayman.

— Siz asarni faqat shakliga qarab maqtaydigan tanqidchilarga qanday munosabatda bo‘lasiz?

— Men faqat shuni aytishim mumkinki,mana shu o‘ta o‘ngchilar, juda elitar tan­qidchilar mohiyatga ko‘ra reaktsiondirlar. Frantsiyada “yangi tanqidchilar” deb atalmish guruh ana shu tomonga bosyapti. Ularni faqat u yoki bu yozuvchi o‘z asarini qanday “qurajak”ligini qiziqtiradi, xolos. Biroq men bu bizning maqsadimiz bo‘lmasligi kerak deb hisoblayman. Bunday tahlil faqat adabiy o‘quv jihatdan qiziq. Lekin mazmun shakldan muhimligini solishtirib bo‘lmasligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Asar mazmuni — mana muhimi.

Yozuvchi mas’uliyati

— Hayot bilan adabiy mehnat o‘rtasidagi aloqa haqida nimalar deya olasiz?

— Aloqami? Ba’zilar buni “majburiyat” deb ataydilar. Men buni “yozuvchi mas’uliyati” deb atagan bo‘lardim. Bundan o‘n yil ilgari o‘zlarini inqilobchilar deb atagan, lekin bora-bora isyonchi bo‘lmay qolgan, Lotin Amerikasida nom chiqargan ko‘pgina adiblar paydo bo‘ldilar. Ular go‘yoki kristallanmagan liberalizmga, axloqsizlikka sirpanib tushganlar. Ya’ni ular nazariy tomondan nimalardir deya valdirab ma’ruza qiladilar, amalda esa zimmalariga hech qanday mas’uliyatni olmaydilar. Ana shunday “inqilobchilar”dan ba’zilari o‘z martabalariga putur yetmasligi uchun hatto Kubaga borishdan ham bosh tortdilar. Ular gapirishga ham arzimaydilar, ular hech qanday ahamiyatga ega emaslar. Lekin bosh­qa toifa yozuvchilar haqida kishilar qarshisida o‘z mas’uliyatini anglab yetuvchi san’at ustalari haqida gapirish kerak bo‘ladi. Bu kabi yozuvchini kitob yozishga “mahkum etilgan” inson deb atash mumkin. Bunday yozuvchi hamma ishdan ko‘ra o‘z ishini qotiradi va bu borada hattoki inqilobga ham ko‘proq foydasi tegadi. O‘zuvchi mas’uliyati ilgarilab yuradi, bu hamma narsada — ijodda va shaxs yurish-turishida ham aks etishi zarur. Kerak bo‘lsa, yozuvchi hatto avtomatdan otishni ham bilishi lozim. Hamisha hammadan oldinda yurishi kerak.

— Ijodkor inqilob uchquni “alangalanib turgan qit’a”ga o‘z ta’sirini o‘tkaza olarmikin? Kurashga yozuvchilar asarlari ko‘proqhissa qo‘shadimi yoki uning shaxsan qatnashuvi? Sizning shu haqdagi fikringiz?

— Qiyin savol. Men faqat o‘zim haqimdagina gapirishim mumkin. Agar men Lotin Amerikasi kelajagi uchun bo‘lgan kurashda biror hissa qo‘shgan bo‘lsam, bu ham qalamim mehnati tufaylidir. Mening siyosiy faolga aylanganimga uncha ko‘p bo‘lgani yo‘q. Turli xalqaro tashkilotlardan o‘zimga topshirilgan ishni men yozuvchilik faoliyati bilan baravar olib boraman. Fikrimcha, mening kitoblarim siyosiy nutqlardan ko‘ra nafi ko‘proq.

— So‘nggi savol. Aftidan, bu savol sizga uncha ma’qul kelmasa kerak. Siz kabi siyosiy pozitsiyani egallamagan yozuvchi ahamiyatga molik katta asar yaratishga qodirmikin?

— Mavhum nazariya jihatidan aytadigan bo‘lsam, ha, yaratadi — inqilob pozitsiyasida turmagan, siyosat bilan qiziqmagan iste’dodli kishi bemalol san’at asari yaratishi mumkin. Axir bu asar uning xayoliy tasavvurlari mahsuli bo‘ladi-ku! Bu adabiy asar bo‘lishi ham mumkin. Asar kitobxonni qiziqtiradimi yo‘qmi — mana shunisi muhim. Bugungi kitobxon olamni anglab yetishga, boshqa kishilarni tushunishga intilmoqda va unga qaysi muallif kitobini qo‘liga olganligi, yozuvchining o‘zi qanday pozitsiyani egallaganligi juda muhim. Masalan, Argentinada aksilinqilobiy yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadigan reaktsion, hatto fashist yozuvchilar bor. Biroq talabalar, ishchilar, savodli dehqonlar bunday mualliflar yozganlarini o‘qimaydilar. Ularning xalqqa chindan ham keragi yo‘q.

Ma’suma Ahmedova tayyorladi.