Qalmoqlar, qalmiqlar (o‘zlarini xalmg deb atashadi) — Rossiya Federatsiyasidagi xalq, Qalmog‘istonning asosiy aholisi (156 ming kishidan ziyod); RF da jami 174 ming kishi (2002). Qalmoq tilida so‘zlashadi. Dindorlari — buddaviylar; pravoslavlar ham bor.
• Uzoq bo‘lsa-da qimmatini borib ol, qari bo‘lsa-da qizni ol.
• Ertak o‘qib olim bo‘lolmaysan.
• Aroq qadahdan boshqa hamma narsani yemiradi.
• Odamning tilidan hatto chaqirtosh titraydi.
• O‘limga mahkum sichqon mushukning dumi bilan o‘ynashadi.
• Bir asr joyida yonboshlab yotgan qariyadan emas, dunyo kezgan yoshdan so‘ra.
• Do‘stidan ayrilgan oh chekadi, o‘tlog‘idan ayrilgan ot ishnaydi.
• Daryo qancha chuqur bo‘lsa-da, tubi bor, tog‘ qancha yuksak bo‘lsa-da, cho‘qqisi bor.
• Yerga yiqilgan yerga tayanib turadi.
• Ketayotganni uyni isitib ham olib qololmaysan.
• Oyog‘i bilan ketgan ― qaytadi, kurak bilan ko‘milgan ― qaytmaydi.
• Ayyorga omad bir marta keladi, epchilga ― ikki marta.
• Sham o‘chmasidan oldin alangalaydi.
• Kuchli ― bo‘kiradi, kuchsiz ― chinqiradi.
• Xasis qiz shohning to‘yidan nolibdi.
• Avval chanqog‘ini qondir, so‘ng nimaga kelganini so‘ra.
• Yo‘lsizning halovati yo‘q.
• Taklif ― riyokorlikdan, tasodifiy uchrashuv ― yaxshi taqdirdan.
• Chaqaloq va kuchukning og‘zi to‘q bo‘lmaydi.
• Baliq balchiq bor joyga to‘planadi, odam ― yaxshi fe’llilar bor joyga.
• Topqirlik bo‘lmasa, panoh ham yo‘q.
• Ezgu yurakdan ko‘z olib bo‘lmas, yorilgan labdan ― til.
• Erkakdan ish arimas, tog‘dan ― bulut.
• Xonning ehsoni ― bahordagi qor.
• Otim yuvosh deb ishonma, piyoda qolasan.
• Beparvo odam ikki marta qiladi.
• To‘qliginigda ochlikda yeganlaringni eslamaysan.
• So‘zamol ― oldinda, gapga no‘noq ― orqada.
• Ovchi qushni tumshug‘idan biladilar, kishi tafakkurini ― so‘zidan.
• Qarg‘ani otib, tipratikanga tutildi.
• Umrning uzuni yaxshi, ma’rakaning ― qisqasi.
• Qaynayotgan suv choy hisoblanadi, fotihalangan qiz ― erga tekkan.
• Bilganga so‘z gapir, mergan otuvchiga sayg‘oqni ko‘rsat.
• Uzoqdan ma’rab, yaqindan suzadi.
• Kim itni chaqirsa, uning yuzini yalaydi.
• Kelajak haqida o‘ylovchi ― dono, eski-tuskini sozlovchi ― mohir.
• Gapirsalar ― so‘z bo‘ladi, kessalar ― payraha uchadi.
• Tog‘ otni qiynaydi, adovat ― odamni.
• Daryo irmoqdan dengizga oqadi, jinoyat aybdorga qaytadi.
• Tuhmatda haqiqat yo‘q, yolg‘onda yaxshilik yo‘q.
• Qorong‘i kechada yo‘l uzoq, xasis odamga do‘stlar uzoq.
• Maslahatsiz donolik yo‘q.
• Ehtiyotkorlik o‘zing uchun kerak.
• Boyisang ― hamma qarindosh, kambag‘allikda hamma dushman.
• Boylik ilk bo‘rongacha, pahlavonlik ilk o‘qqacha.
• Hunardan ortiq boylik yo‘q.
• Katta tosh bilan kichik toshni uradilar.
• Daromad bor joyda buromad ham bor.
• Dangasaning uyida o‘tin bo‘lmaydi, ochko‘zning uyida ― ovqat.
• Yomon do‘stdan ham battar dushman yo‘q.
• Ummonda kir bo‘lmaydi.
• Ko‘rlar yurtida ko‘zingni yum, oqsoqlar yurtida oyog‘ingni eg.
• Tuyaga aylansang ― minadilar, arava bo‘lsang ― yuklaydilar.
• Arqon ingichka joyidan uziladi.
• Shamol bo‘ron bilan tugaydi, ko‘ngilxushlik ― janjal bilan.
• Bo‘ri yesa-emasa lunji qizil.
• Bo‘rini hamma odam biladi, bo‘ri odamni tanimaydi.
• O‘g‘ri orqaga qarab qichqiradi.
• O‘g‘ri oydin kechani yoqtirmaydi, nodon ― yaxshilikni.
• O‘g‘ri bir marta gunoh qiladi, o‘g‘irlangan molning egasi ― ko‘p marta.
• O‘g‘ri it hurib yuguradi, yolg‘onchi ― tirjayib.
• O‘g‘rilik bilan boyib bo‘lmaydi.
• Olam Quyosh bilan yorug‘, odam ― ilm bilan.
• Muloyimlik yo‘q joyda birodarlik yo‘q.
• Tushunmagan odamga gapirish ho‘kizning shoxiga don sochish bilan barobar.
• Tog‘ burguti toqqa uchadi, dononing o‘g‘li maqol bilan gapiradi.
• G‘oz bir marta qichqirsa ― bahor, qarg‘a qancha qag‘illamasin bahor kelmaydi.
• Tug‘ilmagan bolaga temir belanchak yasaydilar.
• Ilonni boshqaning qo‘li bilan ushla.
• Ummon uchun tomchi ham qo‘shiluv.
• Nodondan so‘rama: o‘zi aytadi.
• Nodon yegan-ichganini gapiradi, dono ― ko‘rgan-eshitganini.
• Kalla bo‘sh bo‘lsa oyoq ham og‘irlashadi.
• Bola yig‘lamasa ona ko‘krak tutmaydi.
• Nodonga yaxshilik qilsang ― tushunmaydi, donoga zulm qilsang ― unutmaydi.
• Bosh omon bo‘lsa taom topiladi.
• Qo‘l ishlasa, og‘iz ham tishlaydi.
• It bir marta qoqinsa, yana yuz marta qoqinadi.
• It uyda o‘tirsa ― och qoladi, ko‘chada izg‘isa ― suyak g‘ajiydi.
• Agar ota o‘lsa, katta aka ― ota, ona o‘lsa, katta opa ― ona.
• Bo‘yin ko‘tarolsa katta bosh yaxshi, badan ko‘tarolsa ― kichik oyoq.
• Ekkaningni o‘rasan, berganingni olasan.
• Quyonni aravada quvib yetolmaysan.
• Daraxtga o‘yilgan ― o‘chmaydi, aytilgan so‘z ― unutilmaydi.
• Oltinni chang bilan yopolmaysan.
• Duming bo‘lsa ― qimirlat, aqling bo‘lsa ― o‘ylab ish qil.
• Buqa qancha kuchli bo‘lmasin, u ham bir vaqtlar buzoq bo‘lgan.
• Tabib qanchalik zo‘r bo‘lmasin, o‘zini davololmaydi.
• Daraxt qanchalik mustahkam bo‘lmasin, shoxlari og‘irligidan egiladi.
• Boshda qancha soch bo‘lmasin, uni ustarada qirsa bo‘ladi.
• Ilonning olasi tashida, odamning olasi ichida.
• Maqtovni eshitgan ishni mukammal bajaradi.
• It yo‘q joyda cho‘chqa ham huriydi.
• Boyisang qarindoshlaring ko‘payadi, kambag‘allashsang ― buyruq beruvchilar.
• Sigir shakarning ta’mini bilmaydi.
• Itning og‘ziga kirgan suyak butun chiqmaydi.
• O‘limdan boshqa har ishning tez bitgani yaxshi.
• Oyog‘ing uzun bo‘lsa kaltak yeysan, bo‘yning uzun bo‘lsa tishlanasan.
• Tulki ― ayyor, odam undan ayyorroq.
• Itdan ko‘ra zanjir yaxshi.
• Birovga ovqat ehson qil, o‘zing eng yaxshi kiyimni kiy.
• O‘zi yiqilgan bola yig‘lamaydi.
• Dengiz qurimaydi, xalq o‘lmaydi.
• Chumoli oz bo‘lsa ham tog‘ni kovlaydi.
• Onaning o‘yi bolada, bolaning o‘yi dashtda.
• Aql bilan taxtdasan, orqa bilan kirdasan.
• Nodonga taraf yo‘q.
• Boyning bazmida kambag‘alga o‘lim keladi.
• Suvning boshlanishi ― buloq, xalqning boshlanishi ― qarindoshlik.
• Janjalning boshlanishi ― qon, tinchlikning boshlanishi ― moy.
• Suvni ko‘rmasdan etikni yechma.
• Birovga chox qazima, o‘zing qulaysan.
• Yolg‘iz o‘zing jang qilolmaysan.
• Havo aynishi o‘tadi, zulm qoladi.
• Ichishga hech narsa yo‘q, lekin choyni yaxshi ko‘rishadi.
• Yolg‘iz daraxt daraxt emas, yolg‘iz odam odam hisoblanmaydi.
• Qora sigirdan oq buzoq tug‘iladi.
• Ota-onasini sevmagan qiz ― eng yomon qiz, qarindoshlarini hurmat qilmagan yigit ― eng yomon yigit.
• Yomon jangchi ― yaqinlari orasida pahlavon.
• Odamni boqsang boshing qon bo‘ladi, ho‘kizni boqsang og‘zing moy bo‘ladi.
• Keyin chiqqan shox oldin o‘sgan quloqdan uzun.
• Otang hayot bo‘lganda odamlar bilan tanish, oting yoshligida uzoqlarga choptir.
• O‘zing his etmaguningcha birovning dardini tushunmaysan.
• Yomg‘irdan so‘ng Quyosh chiqadi, yolg‘ondan so‘ng ― uyat.
• Suzib o‘tganingdan so‘ng qayiq kerak emas, tuzalganingdan so‘ng ― tabib.
• Oqshomdan so‘ng issiq bo‘lmaydi, o‘limdan so‘ng ― shodlik.
• Sevimli do‘stingni yo‘qotsang yetti yil eslaysan, Vataningdan ayrilsang ― bir umr.
• Sigirni sog‘ishdan oldin idishni tayyorla.
• So‘rash ― nodonlik, bermaslik ― undan battar.
• Hunar o‘rganish uchun qarilik yo‘q.
• Qo‘l qo‘lni yuvadi.
• Pahlavon bilan ovqat uchun talashma, boy bilan ― baxt uchun.
• Ustasi bilan bahs etma.
• Shakar to‘rt tomonda laziz.
• Cho‘chqa osmonni ko‘rmaydi.
• Kumush kumushga boradi.
• Aytilgan so‘z ― qo‘porilgan daraxt.
• Qarg‘a qancha sayramasin bulbul bo‘lolmaydi.
• Tafakkur ko‘rligi ko‘z ko‘rligidan yomon.
• It arava ostida yurib "yukni men ko‘taryapman", derkan.
• It ― xo‘jayini uchun, qush ― o‘zi uchun.
• Odamga o‘z hidi bilinmaydi.
• Odam bo‘lishi bolaligidan ma’lum, yaxshi ot bo‘lishi ― toychoqligidan.
• Boyniki ― cho‘ntagida, kambag‘alniki ― yuragida.
• Yolg‘onchi uchun guvohlar doim tayyor.
• Tayoqning ikki tarafi bo‘ladi.
• Kulayotgandan so‘ra, yig‘layotgandan o‘rgan.
• Aqlli bir marta totadi, nodon ― ikki marta.
• Aqlli o‘z fazilatlarini qalbda saqlaydi, nodon ― tilda.
• Quloqlar aldaydi, ko‘zlar rost so‘zlaydi.
• Yaxshi asal ko‘karib ketmaydi.
• Yaxshi odamni gapirishni boshlashidan biladilar.
• Yaxshi temir zanglamaydi, yaxshi qarindosh unutmaydi.
• Yaxshi muomalani xizmatkor qilsa ham go‘zal, yaxshi hid sichqondan kelsa ham yoqimli.
• Yaxshi ot chopishidan ma’lum.
• Pichoq o‘tmas bo‘lsa ham ― pichoq, erkak yomon bo‘lsa ham ― erkak.
• Shohning xazinasida topilmagan kambag‘alning xaltasida bor.
• Qiyinchilikda odam yaqinlariga shoshiladi, qush esa ― iniga.
• Odam yordam bilan tik, qush ― qanoti bilan.
• Tuya ustida ketayotgan odam osmonga yaqin.
• Suvdan va jangdan qochgan omon qoladi.
• Odamning qandayligi boshga dard tushganda bilinadi.
• Ish bilmasning boshqaruvchisi bo‘lgandan ish bilganning quli bo‘l.
• Taklif etilgan joyga borgandan bexos ko‘rishib suhbatlashgan afzal.
• Birovning to‘kin dasturxonidan o‘zingning qattiq noning afzal.
• Burgut bir marta hujum qiladi, xon bir marta amr qiladi.
D.Tojialiyev tarjimalari
