Paroxod Navolokiga tunda kirib keldi. Mayor Kuzmin palubaga chiqqanda, yomg‘ir sevalab turardi. Pristan bo‘m-bo‘sh, bittagina fonar yoniq.
“Shahar qaerda qoldi?, — o‘yladi Kuzmin. – Zulmatiston, yomg‘ir… – jin ursin, nima balo bu?”
U junjikib, shinelining tugmalarini o‘tkazdi. Daryodan sovuq shamol esardi. Kuzmin kapitan yordamchisini axtarib topdi va undan paroxod Navolokida qancha muddat turishini so‘radi.
— Uch soatcha turadi, — dedi kapitan yordamchisi, – yuklarni olishimizga bog‘liq. Nima uchun so‘rayapsiz, bu yerga tushmaysiz shekilli?
— Bitta xatni yetkazishim kerak. Gospitaldagi hamxonamdan. Xotiniga yubordi. Xotini shu yerda, Navolokida.
— Topshiriq bor deng! – xo‘rsindi kapitan yordamchisi. – Zimistonni qarang! Gudokni eshitishingiz bilan yuguring, bo‘lmasa, qolib ketasiz.
Kuzmin pristanga chiqdi, sirpanchiq pillapoyadan tik qirg‘oqqa ko‘tarildi. Yomg‘irning butalarga shitirlab urilgani eshitilardi. U turib qoldi: ko‘zlari qorong‘ulikka biroz o‘rgangach, boshini solintirib turgan otni, qiyshaygan to‘rt oyoqli yengil aravani ko‘rdi. Faytonning usti ko‘tarilgan, ichkaridan xurrak eshitilardi.
— Ho‘ og‘ayni, — qichqirdi Kuzmin, — tirikmisan, uxlaganing yetar!
Izvoshchi u yog‘idan-bu yog‘iga ag‘darildi, emaklab chiqdi, burnini qoqdi va chakmonining bariga artib – shundan keyingina:
— Ketdikmi? – dedi.
— Ketdik.
— Qayoqqa eltay?
Kuzmin manzilni aytdi.
— Ancha uzoq, — tashvishlanib qoldi izvoshchi, — toqqacha boriladi. Bir shishaning pulidan kamiga bo‘lmaydi.
U tizginni siltalab “chuh” dedi, fayton o‘rnidan qo‘zg‘aldi.
— Nima, sen Navolokida yagona izvoshchimisan? – so‘radi Kuzmin.
— Biz, chollar – ikkitamiz. Qolganlar hammasi jang qilib yotishibdi. A siz kimnikiga?
— Bashilovanikiga.
— Bilaman, — izvoshchi mamnun, orqasiga qayrilib gapiraboshladi. – Olga Andreevnanikiga, Andrey Petrovich do‘xtirning qizi. O‘tkan qish Moskvadan keluvdi, otasining uyiga joylashuvdi. Andrey Petrovichning o‘zi ikki yil burun olamdan o‘tuvdi, uylari esa…
Fayton silkinib, yo‘lning o‘nqir-cho‘nqiriga tushib-chiqdi.
— Ko‘zingga qara, — maslahatomuz dedi Kuzmin, — orqada nima gap bor?
— Yo‘l rostdanam… – g‘uldiradi izvoshchi. – Kunduz kuni rostdanam
qo‘rqib yurasan. Kechasi bo‘lsa farqi yo‘q. Kechasi o‘ydim-chuqurlar ko‘rinmaydi.
Izvoshchi jim bo‘lib qoldi. Kuzmin chekaturib o‘zini faytonning ichkarisiga oldi. Faytonning “tom”ida yomg‘ir nog‘ora chaladi. Uzoqdan itlar huradi. Shivitning, ho‘l devorlarning, daryo rutubatining isi anqiydi. “Soat bir bo‘lib qoldi-yov”, — o‘yladi Kuzmin. Xuddi shu zamon chindanam qo‘ng‘iroqxonadan darz yegan qo‘ng‘iroqning bir martalik zarbi eshitildi.
“Butun ta’tilni shu yerda o‘tkazsang, — o‘ylab ketdi Kuzmin. – Bitta havoning o‘zi hammasini joyiga tushiradi, yaradorlikdan kolgann asoratlardan asar ham qolmaydi. Boqqa qaragan bir xonani ijaraga olsang. Shundaqangi tunlarda derazani lang ochib, o‘ranvolsang-da, yomg‘irning qariqizga shartillab urilishini eshiti-ib yotsang”.
— Siz ularning erlari emasmisiz? – so‘radi izvoshchi.
Kuzmin gapirmadi. Izvoshchi bu harbiy odam eshitmadi deb o‘yladi-yu, lekin qaytib so‘rashga botinmadi. “Eriligi aniq, — o‘zicha mulohaza qildi izvoshchi. – Odamlar bo‘lsa g‘iybat qilishadi, u erini urushgachayoq tashlab ketgan emish. Yolg‘onni to‘qib-bichisharkan-da”.
— Uh, shayton! – qichqirdi izvoshchi va tizgin bilan ozg‘in otni qamchiladi. – Nima, sening husnu jamolingni tomosha qilamizmi!
“Paroxodning kechikishi, yarim tunda kelishi… – qandaydir bema’nilik… – hamon o‘ylab borardi Kuzmin. – Nega Bashilov – uning palatadoshi Kuzminning Navolokidan o‘tib ketishini bilgandan keyin xatni xotiniga shaxsan o‘z qo‘li bilan topshirishni iltimos qildi? Endi bo‘lsa odamlarni bemahal uyg‘otishga to‘g‘ri keladi. Xudo bilsin, ular nima deb o‘ylashadi?”
Bashilov baland bo‘yli, maynavozchilikni yaxshi ko‘radigan odam edi; u ko‘p, ayni paytda miriqib gapirar, biron-bir o‘tkir gap qilishdan oldin o‘zi sas chiqarmay uzoq kulardi. Armiyadan oldin u kinorejissyor yordamchisi bo‘lib ishlagan; har oqshom palatadagilarga mashhur filmlar haqida erinmay gapirib berardi. Yaradorlar Bashilovning hikoyalarini jon quloqlari bilan tinglashar, uning quvvai hofizasiga qoyil qolishardi. Bashilov odamlarga, voqea-hodisalarga, kitoblarga munosabatda juda keskin va qaysar bo‘lib, e’tiroz bildirguvchilarni mayna qilardi. U odamlarning ustidan shunday ayyorona – imo-ishorayu, hazil-huzul bilan kulardiki, nishondagi odam bir-ikki soat o‘tgachgina mayna qilinganini bilib qolar va zaharxanda bir javob o‘ylaganda allaqachon vaqt o‘tgan bo‘lardi.
Jo‘nashidan bir kun oldin Bashilov xotiniga yozilgan maktubni tutqazar ekan, Kuzmin birinchi marta uning chehrasida parishon bir tabassumni ilg‘adi. Tuni bilan esa Bashilovning karavotda to‘lg‘angani, burnini qoqqani eshitilib yotdi. “Balkim u men o‘ylaganchalik quruq odam emasdir, — o‘yladi Kuzmin. – Mana, ko‘z yoshi ham qilyapti chog‘i. Demak, sevadi. Juda qattiq sevadi”.
Ertasiga Bashilov kuni bilan Kuzminning atrofida aylanib, bir narsani aniqlamoqchiday ko‘z qiri bilan kuzatib yurdi, zobitcha suvdonini hadya qildi, naq jo‘nash oldidan esa Bashilov yashirib yurgan bir shisha vinoni ikkovlashib otib olishdi.
— Nega menga bunaqa qaraysiz? – so‘radi shunda Kuzmin.
— Siz yaxshi odamsiz-da, mayor, — dedi javoban Bashilov. – Sizdan ajoyib rassom chiqardi, azizim.
— Men topografman. Topograflar ham aslida musavvirday gap.
— Qanday qilib?
— Daydib yuradi-da, — muhmal javob qildi Kuzmin.
— “Quvg‘indi, daydilar hamda shoirlar, — istehzoli tarzda ifodali o‘qiy boshladi Bashilov, — orzulari osmon erdi-yu, ammo oxir-oqibatda hech kim bo‘lishdi”.
— Kimning she’ri bu?
— Voloshindan. Gap bunda emas. Sizga hasad qilyapman – sizga termulishimning sababi shunda. Bor gap shu.
— Nimaga hasad qilyapsiz?
Bashilov stakanni aylantirdi, o‘zini stulning suyanchig‘iga tashlab, iljaydi. Ular gospital koridori to‘ridagi to‘qima stolcha atrofida o‘tirishardi. Deraza ortida shamol nihollarni egib-bukar, yaproqlarda g‘uvillar, chang-g‘uborlarni ufurar; daryo tarafdan shaharga tomon qop-qora bulutlar suzib kelardi.
— Nimaga hasad qilaman? – takrorladi Bashilov; u shunday deb qip-qizil qo‘lini Kuzminning qo‘llari ustiga qo‘ydi. – Hamma narsaga. Hatto qo‘lingizga ham.
— Hech narsa tushunmayapman, — Kuzmin shunday deya qo‘lini ohista tortib oldi. Bashilovning muzdek qo‘li unga yoqimsiz tuyulib ketdi. Lekin Bashilov buni sezib qolmasin deb Kuzmin vino idishiga qo‘l uzatdi va quya boshladi.
— Tushunmaysiz-da! – javob berdi Bashilov sal qizishib. Birpas jim turdi, keyin ko‘zlarini yerga tikib davom etdi: — Koshkiydi sizning o‘rningizda bo‘lib qolsam! Umuman olganda esa bularning bari chepuxa! Ikki kundan keyin siz Navolokida bo‘lasiz. Olga Andreevnani ko‘rasiz. U sizning qo‘llaringizni siqadi. Mana, nimaga hasad qilyapman. Endi tushungandirsiz?
— Nimalar deyapsiz! – biroz gangib so‘z qotdi Kuzmin. – O‘zingiz ham xotiningizni hademay ko‘rasiz-ku.
— U menga xotin emas! – keskin javob qaytardi Bashilov. – “Zavjangiz” demadingiz ham yaxshi.
— Uzr-uzr…- g‘uldiradi Kuzmin.
— U menga xotin emas! – yana keskin gapirdi Bashilov. – U – men uchun butun borliq! Mening bori hayotim. Hay, bu haqda bo‘lar endi.
U o‘rnidan turdi va Kuzminga qo‘lini uzatdi:
— Xayr. Mendan xafa bo‘lmang. Men ham hamma qatori… yomon odam emasman.
Yengil arava ko‘tarma ko‘prikka chiqdi. Qorong‘ulik quyuqlashdi. Yomg‘ir qari tollarda bo‘g‘iq shovullar, yaproqlardan oqib tushar; ot tosh terilgan ko‘prikda tuyoqlarini to‘qillatib borardi.
“Chindanam uzoq ekan!” – chuqur nafas oldi Kuzmin va izvoshchiga:
— Meni uy oldida kutib turasan, — dedi. – Qaytib pristanga oborib qo‘yasan…
— Ma’qul, — darhol rozi bo‘ldi izoshchi va o‘yladi: “Yo‘q, aftidan, eriga o‘xshamaydi. Eri bo‘lganda bir-ikki kun qolardi. Aftidan, begona bo‘lsa kerak”.
Tosh yo‘l boshlandi. Yengil arava silkinib, temir “oyoqcha”lari zirillay boshladi. Izvoshchi aravani yo‘l yoqasiga burdi. G‘ildiraklar endi ho‘l qumda g‘irillab aylana ketdi. Kuzminni yana xayol olib qochdi.
Mana, Bashilov unga hasad qildi. Albatta, hech qanaqangi hasad yo‘q. Shunchaki Bashilov bu so‘zni noo‘rin ishlatdi. Bashilov bilan bo‘lib o‘tgan s uhbatdan keyin Kuzmin gospital derazasi oldida o‘tirib, bil’aks, Bashilovga hasad qila boshladi. “Yana o‘sha bo‘lmag‘ur so‘zmi?” – endi Kuzmin o‘zi haqida alam bilan shunday o‘yladi. Yo‘q,u hasad qilgan emas. Shunchaki uni o‘kinch chulg‘adi. Shundayki, mana, qirqqa ham kirib qo‘ydi, ammo hozirgacha Bashilovnikiday ishq savdosiga giriftor bo‘lgani yo‘q. U hamma vaqt yolg‘iz.
“Tun, huvillagan bog‘larda yomg‘ir shovillaydi, begona shaharcha, o‘tloqlardan tuman oqib keladi – shunday qilib umr ham o‘tib ketadi”, — negadir Kuzmin mana shunday o‘ylar surmoqda edi.
Negadir uni yana shu yerda qolib ketish istagi chulg‘ab oldi. U eshik oldidagi pillapoyalaridan daryoning naryog‘idagi o‘tloqlar, keng-mo‘l tepaliklar, paromlardagi pichan ortilgan aravalar ko‘rinib turadigan rus shaharchalarini yaxshi ko‘rardi. Bu yaxshi ko‘rish uning o‘zini ham hayron qoldirardi. U janubda dengizchi oilasida katta bo‘lgan. Otasidan unga qidiruvlarga, jug‘rofiy xaritalarga, daydilarcha kezib yurishga ishtiyoq meros bo‘lib o‘tgan. Shuning uchun ham u topograflikni tanladi. Shunday bo‘lsa ham Kuzmin bu kasbni tasodifan tanlaganman, deb hisoblar; basharti, boshqa davrda tug‘ilganda ovchi yoxud yangi yerlarni ochuvchilardan bo‘lurdi. Unga o‘zi haqida shunday o‘ylash yoqar, ammo bu xato o‘ylov edi. Chunki uning fitratida o‘shanday odamlarga xos bo‘lgan hech narsa yo‘q edi. Kuzmin – uyatchan va yumshoqtabiat kishi. Sochlarining sal-pal oqarganiga qaramay, hech kim bu ozg‘in va pastbo‘yli zobitni o‘ttizdan oshgan demasdi.
Nihoyat, fayton qop-qorong‘u shaharchaga kirib keldi. Birgina uyda – dorixona bo‘lsa kerak – shisha eshik ortida ko‘m-ko‘k chiroq yonib turardi. Ko‘cha toqqa qarab ketgan edi. Izvoshchi otga osonroq bo‘lsin deb egardan tushdi. Kuzmin ham tushdi. U faytondan biroz orqada qolib yurib borarkan, daf’atan o‘z hayotining butkul ajabtovurligini o‘ylab ketdi. “Qaerdaman men? – o‘yladi u. – Qandaydir Navoloki, ovloq bir joy, otning taqasidan uchqunlar otiladi. Shu yerlarda, qaydadir yaqin atrofda notanish ayol bor. Tunda unga muhim – ja-a xushnud qilmaydigan ham bo‘lsa kerak – maktubni topshirish lozim. Ikki oy oldin esa janggohda edim, Polsha, keng va sokin Visla… Qandaydir g‘alati! Yomon ham emas.”
Tog‘ tugadi. Izvoshchi yon ko‘chaga qayrildi. Bulutlar tarqaldi, yuksakdagi zulmatistonning u yer-bu yerida yulduz chaqnar, ko‘lmaklarda charaqlagancha, yana o‘chardi.
Arava boloxonali uy oldida to‘xtadi.
— Keldik, — dedi izvoshchi. – Qo‘ng‘iroq eshikning o‘ng tarafida.
Kuzmin paypaslab qo‘ng‘iroqning yog‘och dastagini topib tortdi, ammo hech qanday jaranglash eshitilmadi – zanglagan sim g‘ijirlab qo‘ydi, xolos.
— Qattiqroq torting! – dedi izvoshchi.
Kuzmin dastakni yana siltaladi. Uyning ichkarisida qo‘ng‘iroq jarangladi. Ammo uy haliyam jimjit – aftidan, hech kim uyg‘onmadi.
— O-o-oh! – homuza tortdi izvoshchi. – Yomg‘irli kechalarda toshday qotib uxlashadi-da.
Kuzmin birpas kutib, yana qattiqroq chaldi. Yog‘och dahlizda oyoq tovushi eshitildi. Kimdir eshikka yaqin kelib to‘xtadi, quloq solib turdi-yu, norozilanib so‘radi:
— Kimsizlar? Nima kerak sizlarga?
Kuzmin javob bermoqchi edi, lekin izvoshchi oldinroq gapirib qoldi:
— Eshikni och, Marfa. Olga Andreevnani so‘roqlab kelishgan. Frontdan.
— Frontdan kim kelgan? – eshik ortidan yana qo‘rsroq tovush eshitildi. – Biz hech kimni kutib o‘tirganimiz yo‘q.
— Kutmagan bo‘lsanglar ham sizga kelishdi!
Mezbon eshikning ichki halqasini tushirmay salgina ochdi. Kuzmin qorong‘ulikda turib kimligini va nima maqsadda kelganini aytdi.
— Yo tavba! – dedi eshik ortidagi ayol qo‘rquv bilan. – Ovora bo‘libsiz-da! Hozir ochib yuboraman. Olga Andreevna uxlayapti. Sizlar kiraveringlar, men uyg‘otib chiqaman.
Eshik ochildi va Kuzmin qorong‘u yo‘lakka kirdi.
— Pillapoya mana bu yoqda, — ogohlantirdi ayol bu safar yumshoqroq qilib. – Shunday tunda kelganingizni qarang-a! Shoshmang, biror yog‘ingizni urib olasiz. Hozir chiroqni yoqib yuboraman, tunda bizga elektr berishmaydi.
Ayol ketdi, Kuzmin esa yo‘lakda turib qoldi. Ichkari xonadan choyning hidi va yana allaqanday mayin xush bo‘y ufurar edi. Yo‘lakka chiqib kelgan mushuk tungi mehmonning oyoqlariga suykaldi, miyovladi va xuddiki Kuzminni orqasidan chorlagan kabi qorong‘u xonaga kirib ketdi. Yarim ochiq eshikdan lipillagan shu’la ko‘rindi.
— Marhamat qilsinlar.
Kuzmin xonaga kirdi, ayol ehtirom ila so‘rashdi. Bu – qoramtir yuzli, bo‘yi baland keksa ayol edi. Kuzmin sas chiqarmaslikka tirishib, shineli va furajkasini yechib eshik yaqinidagi kiyim ilgichga ildi.
— Tashvishlanmang, baribir Olga Andreevnani uyg‘otishga to‘g‘ri keladi, — jilmayib qo‘ydi kampir.
— Paroxodning gudogi eshitiladimi bu yerga? – shivirlab so‘radi Kuzmin yana.
— Eshitiladi, otaginam. Judayam yaxshi eshitiladi. Olovga keldingizmi deyman, buncha shoshilasiz! Marhamat, buyoqqa – divanga mahamat qiling.
Kampir yana ketdi. Kuzmin yog‘och suyanchiqli divanda tebranib o‘tirib, papiros cheka boshladi. U hayajonlanar va tushuniksiz bu hayajon achchig‘ini ham chiqarmoqda edi. Uni g‘alati bir his – qoq tunda notanish bir uyga, notanish kimsalarning sirru sinoatlarga ko‘milgan hayotiga kirib qolganda tug‘iladigan bir his chulg‘ab oldi; bu hayot stol ustida unutib qoldirilgan, qandaydir oltmish beshinchi sahifasiga kelib qolgan kitob kabi ochiq yotadi. Kitobga qaraysan va uning nima haqda ekanligini bilging keladi…
Stol ustida rostdan ham ochiq qoldirilgan kitob bor edi. Kuzmin o‘rnidan turdi va engashgancha, eshik ortidan kelayotgan shoshilinch qadam tovushlari hamda ko‘ylakning shitirlashiga quloq tutib, ko‘pdan unutilgan misralarni ichida o‘qidi:

Imkoni bor imkonsizlikning,
Mushkul emas yo‘llar ham u choq
Olislardan ko‘rinsa agar
Ro‘mol aro bir qiyo nigoh.

Kuzmin boshini ko‘tarib atrofga ko‘z yugurtirdi. Issiqqina pastak bu xona unda yana shu shaharchada qolish istagini qo‘zg‘adi. Bunday uylar – ustida osma chiroq yoqilgan stoli bilan, o‘sha chiroqning jilosiz qalpog‘i bilan, xasta qizaloqning to‘shagi yonidagi it tasvirlangan kartina ustiga osilgan bug‘u shoxi bilan xos ravishda shinam va diltortar bo‘ladi. Bunday uylarda hamma narsa urfdan qolgan, unutilgan, bu hol hatto kishida kulgi uyg‘otadi.
Butun dovi-dastgohlar, hatto qirmizrang chig‘anoqdan qilingan kuldon ham osuda va uzoq hayotdan darak berib turardiki, Kuzmin yana shu yerda qolib ketish haqida o‘yladi. Shu yerda qolib ketsang, ko‘hna uy sohiblari singari mehnat va hordiq, qish va yoz, yomg‘irli va serquyosh kunlar aro bamaylixotir yashayversang, qanday yaxshi!
Ayni paytda bu ko‘hna buyumlar ichida boshqa narsalar ham bor edi. Stol ustida moychechak, yovvoyi chetan kabi dala gullaridan tuzilgan guldasta bo‘lib, yonidagi pichoq va gullarning kesib tashlangan bandlariga qaraganda, ularni yaqindagina dastalashganini ehtimol qilish mumkin. Guldastaning yonida Blokning “Uzoq yo‘llar mushkul ham emas” kitobi ochiq qoldirilgan. Royal uzra – pechakrang rasm albom ustida ayollarning kichkina qora shlyapasi; mutlaqo ko‘hna emas, zamonaviy shlyapa yotibdi. Stol ustida beparvo tashlab ketilgan nikel dastali jajji qo‘lsoat; chiqillamasdan ishlayotgan bu soat bir yarimni ko‘rsatib turibdi. Va mahzun, xususan, mana shunday yarim tunda mahzun tuyuladigan atir bo‘ylari…
Derazaning bitta tavaqasi ochiq. Begoniya o‘stirilgan gultuvak ortidan derazadan tushgan xira yorug‘da nastarinning ho‘l navdasi yaltirab ko‘rinadi. Qorong‘ulikda yomg‘ir mayin shitirlaydi. Og‘ir tomchilar tunuka novlarga taqillab uriladi.
Kuzmin mana shu taqillashga quloq tutib turdi. Xuddi shu mahalda – qoq tunda, bir necha daqiqadan so‘ng jo‘nab ketib, minba’d hech qachon qaytib kelmaydigan yot bir xonadonda – uning xayoliga asrlar davomida odamlarni iztirobga solib kelgan bir o‘y – o‘tgan daqiqalarning hech qachon qaytib kelmasligi haqidagi o‘y keldi. “Qariyapman shekilli”, — o‘yladi Kuzmin va shu asno ortiga o‘girildi. Ostonada qora ko‘ylak kiygan yosh ayol turardi. Ayolning nari-beri turmaklangan sochi uning mehmon oldiga chiqishga shoshilganidan dalolat qilardi. Bir tutam soch ayolning yelkalariga tushib yotar, u ko‘zlarini mehmondan uzmayoq xijolatli tabassum bilan soch tutamini ko‘tarib, to‘g‘nab qo‘ydi. Kuzmin ayolga ta’zim qildi.
— Ma’zur tuting, — ayol shunday deb qo‘lini Kuzminga uzatdi. – Sizni kuttirib qo‘ydim.
— Olga Andreevna Bashilova sizmisiz?
— Ha, menman.
Kuzmin ayolga qarar ekan, uning navqironligi va ko‘zlaridagi chuqur, biroz hasratli ifodadan hayratga tushdi. Bezovta qilgani uchun uzr so‘rab, kitelining cho‘ntagidan Bashilovning maktubini oldi va ayolga uzatdi. Ayol maktubni olib, minnatdorchilik bildirdi va o‘qimayoq royal ustiga qo‘yib qo‘ydi.
— Nimaga tikka turibmiz! O‘tiring. Bu yoqqa, stolga keling, bu yer yorug‘roq.
Kuzmin stol atrofiga o‘tirib, chekishga ijozat so‘radi.
— Chekavering, bemalol. Ehtimol, men ham chekarman.
Kuzmin unga papiros uzatdi, gugurt chaqdi. Papirosni o‘t oldirar ekan, chaqilgan gugurt shu’lasida ayolning serdiqqat yuzlari, bejirim manglayi Kuzminga tanishday tuyuldi.
Olga Andreevna mexmonning ro‘parasiga o‘tirdi. Kuzmin u hozir savollarga ko‘mib tashlaydi, deb o‘ylagan edi, ammo ayol hech narsa demay, derazaga qarab o‘tirar – tashqarida hamon yomg‘ir bir maromda shovillardi.
— Marfusha, — dedi bir payt Olga Andreevna ortiga o‘girilib, — azizam, samovarni qo‘yib yubor.
— Qo‘ysangiz-chi, — bezovtalanib kuydi Kuzmin. – Mening ishim shoshilinch. Ko‘chada izvoshchi kutib o‘tiribdi. Sizga xatni yetkazish topshirilgan menga. Sizga … eringiz haqida ba’zi bir narsalarni aytishim kerak…
— Nimani ham gapirardingiz! – Olga Andreevna shunday deb dastalangan gullar ichidan moychechakni chiqarib oldi va uning gulbarglarini shafqatsizlarcha yula boshladi. – Tirik ekan, shunisiga ham shukur.
Kuzmin indamadi.
— Shoshilavermang, — dedi Olga Andreevna xuddiki eski qadrdoniga gapirganday. — Gudok bu yerga eshitiladi. Paroxod tong otmasdan ketmaydi.
— Nima uchun?
— Navolokidan quyiroqda, — qo‘shni uydan turib dedi Marfa, — daryoning sayoz joyi bor. U yerdan tunda o‘tish xavfli. Shuning uchun ham kapitanlar tong otishini kutib turishadi.
— To‘g‘ri, — maqulladi Olga Andreevna. – Agar shahar bog‘i orqali borilsa, pristangacha piyoda chorak soatlik yo‘l. Men sizni kuzatib qo‘yaman. Izvoshchiga javob berib yuboring. Sizni kim olib keldi, Vasiliymi?
— Bunisini bilmadim, — jilmaydi Kuzmin.
— Ularni Timofey olib keldi, — yana eshik ortidan dedi Marfa. Uning samovarni guvillatib qaynatayotgani eshitilib turardi. – Hech bo‘lmasa choy ichib oling. “Keldi-yu ketdi” deganlaridek…
Kuzmin rozi bo‘ldi, eshikka chiqib izvoshchiga yo‘l haqini to‘ladi. Izvoshchi esa darrov keta qolmadi, otning atrofida g‘imirlab, abzalini to‘g‘rilagan bo‘ldi.
Kuzmin qaytib kirganda dasturxon tuzalgan, dasturxonga zarhal gardishli ko‘hna moviy chinoq piyolalar, qaynoq sut solingan ko‘za, asal va bir shisha ochilgan vino qo‘yilgan edi. Marfa samovarni olib kirdi. Olga Andreevna bechorahol mehmondorchilik uchun uzr so‘rarkan, Moskvaga qaytib ketmoqchiligini, hozircha esa Navoloki shahar kutubxonasida ishlab turganini aytdi. Kuzmin esa hamon u qachon Bashilov haqida so‘rarkan deb kutar, ammo ayol bu haqda og‘iz ochmasdi. Bundan esa Kuzmin batarroq xijolat bo‘ldi. Aslida u Bashilov bilan xotini orasida qandaydir kelishmovchilik borligini gospitaldayoq sezgan edi. Endi esa, ayol xatni o‘qimayoq royal ustiga tashlab qo‘yganidan keyin bunga qat’iy ishonch hosil qildi va unga o‘zi Bashilov oldidagi qarzini uzmaganday, bu xol uchun uzi aybdorday tuyuldi. “U xatni keyinroq o‘qiydi, bu aniq” deb o‘yladi u. Ammo bir narsa kunday ravshan edi: Bashilov shunchalik katta ma’no yuklagan va Kuzminni bemahalda bu uyga boshlab kelgan maktubning bu yerda hech bir zarurati ham, qizig‘i ham yo‘q edi. Alaloqibat, Kuzmin Bashilovga hech qanday yordam berolmadi va o‘zini noqulay vaziyatga solib qo‘ydi, xolos. Olga Andreevna xuddi buni sezganday:
— Tashvishlanmang, — dedi. – Pochta bor, telegraf bor, bilmadim, sizni bezovta qilish nimaga kerak ekan.
— Bezovtasi bormi? – dedi javoban Kuzmin tezgina. Birpas sukut qilgach, qo‘shib qo‘ydi: — Aksincha, bu juda yaxshi bo‘ldi.
— Nima yaxshi bo‘ldi?
Kuzmin qizarindi.
— Nima yaxshi bo‘ldi? – qaytib so‘radi balandroq ovozda Olga Andreevna. Shunday deya u Kuzminga qaradi. Xuddiki Kuzminning o‘ylarini o‘qimoqchiday sinchkov, javob kutib tikildi. Ammo Kuzmin hech narsa demadi.
— Xo‘sh, nimasi yaxshi? – yana qaytib so‘radi ayol.
— Nima desam ekan… – o‘ylab turib javob qildi Kuzmin. – Bu alohida suhbat mavzui. Biz intikib kutgan hodisalar hayotimizda juda oz marta sodir bo‘ladi. Boshqalarda qanday bilmadimu, men o‘zimdan kelib chiqib aytyapman. Hamma yaxshi narsalar nuqul yonginangdan shuvllab o‘tadi-ketadi. Tushunyapsizmi?
— Unchayam emas, — Olga Andreevna qovog‘ini uydi.
— Sizga qanday tushuntirsam ekan, — dedi Kuzmin o‘zidan jahli chiqib. – Sizda ham shunday bo‘lgan bo‘lsa kerak. Vagon derazasidan birdan qayinzordagi yalanglikni ko‘rib qolasiz, kuzgi mezonlar quyoshli osmonda yaltirab yotadi. Shunda sizni yurib ketayotgan poezddan sakrab tushmoq va shu yalanglikda qolib ketmoq istagi chulg‘ab oladi. Poezd o‘tib ketaveradi. Siz esa vagon oynasidan boshingizni chiqarib, ortga – allaqayoqlarga chopib ketayotgan o‘rmonlar, o‘tloqlar, toychoqlar, tuproq yo‘llarga qaraysiz, elas-elas tovushlarni eshitasiz. Nima jaranglayotganini bilib bo‘lmaydi. Kim biladi deysiz, o‘rmondir, havodir… Balki, telegraf simlari guvillar. Ehtimol, yurib ketayotgan poezd tufayli relslar ovoz chiqarar. Shunday, hammasi zumda o‘tib ketadi, ammo bular bari bir umr xotirada muhrlanib qoladi.
Kuzmin jimib qoldi. Olga Andrevna unga bir stakan vino uzatdi.
— Men hayotda, — dedi Kuzmin qizarib – o‘zi haqida gapirishga to‘g‘ri kelganda u hamisha ana shunday qizarardi, — hamma vaqt ana shunday oddiy, lekin kutilmagan narsalarni kutib yashayman. Shunaqasiga duch kelib qolsam, o‘zimni baxtiyor his etaman. Uzoq bo‘lmasa-da, baxtiyor sezaman.
— Hozir ham shundaymi? – so‘radi Olga Andreevna.
— Ha!
Olga Andreevna ko‘zlarini olib qochdi.
— Nima uchun? – so‘radi u yana.
— Aniq aytolmayman. Shunaqa bir tuyg‘u bor, xolos. Men Vislada yarador bo‘ldim, gospitalda yotdim. Hammaga xatlar kelar edi, faqat menga kelmasdi. Shunchaki menga xat yozadigan kishining o‘zi yo‘q. Gospitalda yotib, hammaga o‘xshab urushdan keyingi hayotim haqida o‘ylar edim. Hayotim baxtiyor va hech kimnikiga o‘xshamagan bo‘ladi, deb o‘ylardim, albatta. Tuzalganimdan keyin menga ta’til berishdi. Boradigan shaharni ham tayin qilishdi.
— Qaysi shahar?
Kuzmin shaharning nomini aytdi. Olga Andreevna hech narsa demadi.
— Paroxodga o‘tirdim. Qirg‘oqdagi qishloqlar, pristanlar… Me’daga urgan yolg‘izlik hissi… Xudo haqqi, meni shikoyat qilyapti deb o‘ylamang tag‘in. Yolg‘izlikning ham yaxshi tomonlari ko‘p. Keyin Navolokiga keldim. Qo‘rqardimki, uxlab qolib Navolokidan o‘tib ketmay deb. Qoq tunda palubaga chiqib, o‘ylanib qoldim: qanday g‘alati-ya, butun Rusiyani qoplab olgan bu bahaybat zulmatda, qaerdadir yomg‘irli osmon ostida minglab xilma-xil odamlar osoyishta uxlab yotishibdi. Keyin izvosh yollab bu yoqqa keldim, kimni uchratarkinman, deb o‘yladim.
— Baribir aytmadingiz, siz nimadan baxtiyorsiz? – yana so‘radi Olga Anreevna.
— Shunday… – birdan o‘ziga keldi Kuzmin. – Umuman olganda, yaxshi.
U jimib qoldi.
— Nima, axir! Ayting!
— Nimani aytay? Shusiz ham ko‘p ortiqcha valdirab qo‘ydim.
— Hammasini ayting, — dedi Olga Andreevna. U Kuzminning oxirgi gapini eshitmaganday edi. – Nimani xohlasangiz, shuni gapiring, — qo‘shib qo‘ydi u. – Bularning hammasi qandaydir g‘alati.
U o‘rnidan turib, deraza tomonga bordi, pardani ochib yubordi. Yomg‘ir hamon yog‘ardi.
— Nima g‘alati?
— Bu yomg‘ir! – Olga Andrevna shunday deb Kuzminga o‘girildi. – Bu uchrashuv. Bizning tungi bu suhbatimiz – bularning hammasi g‘alati emasmi?
Kuzmin xijolat bo‘lib, jim qoldi. Deraza ortidagi namchil qorong‘ulik qo‘ynida, tog‘lar etagida, qaerdadir paroxod gudok berdi.
— Nimayam qilardik, — yengil tortganday so‘z qotdi Olga Andreevna. – mana, gudok ham berishdi.
Kuzmin turdi, Olga Andreevna esa qimir etmadi.
— Birpas shoshmang, — dedi u ohista. – Safar oldidan bir o‘tiraylik, xuddi qadim zamonlardagidek.
Kuzmin qaytib o‘tirdi. Olga Andreevna ham o‘tirdi, o‘ylanib qoldi, u hatto Kuzmindan yuzini o‘girib oldi. Kuzmin uning baland yelkalariga, ensasida turmaklab qo‘yilgan og‘ir soch o‘rimiga, nafis bo‘yniga qarab turib, xayoliga shunday o‘y keldi: Bashilov bo‘lmaganda, bu shahardan hech qayoqqa ketmasdi, ta’tilning oxirigacha shu yerda qolar va to‘lqinlanib, yonginasida mana shunday dilbar, ma’yusdan-ma’yus bir ayol borligini his etib yashagan bo‘lardi.
Olga Andreevna turdi. Kichikkina dahlizda Kuzmin unga plashini kiyishga yordamlashib yubordi. U boshiga ro‘molini o‘radi.
Ular ko‘chaga chiqdilar, qorong‘u ko‘chadan jimgina yurib ketishdi.
— Hademay tong otadi, — dedi Olga Andreevna.
Daryo ortida namchil osmon ko‘karib ko‘rinardi. Kuzmin Olga Andreevnaning qaltirayotganini sezdi.
— Sovuq qotyapsizmi? – tashvish bilan so‘radi Kuzmin. – Kuzatishga behuda chiqdingiz. Yo‘lni o‘zim topib olardim.
— Yo‘q, behuda emas, — muxtasar javob qildi Olga Andreevna.
Yomg‘ir to‘xtagan, ammo tomlardan hamon tomchilar tushar va taxtadan qilingan yo‘lakda taqillar edi. Ko‘chaning adog‘ida shahar bog‘i yastangan. Eshikcha ochiq, uning ortidan darhol bo‘m-bo‘sh, qarovsiz xiyobon boshlanardi. Bog‘da hamon tungi salqin hokim, nam tuproq hidi anqiydi. Bu bog‘ ko‘hna, baland jo‘ka daraxtlari qorayib ketgan edi. Jo‘ka daraxtlari gullab bo‘lgan, mayin hid taratishadi. Salgina shamol qo‘zg‘alishi bilan butun bog‘ xuddi sharros jala quyib, darhol to‘xtaganday shovillab ketdi. Bog‘ tugagan joyda daryo buyidagi jarlik bor, jarlikning naryog‘ida esa yomg‘irda yuvilgancha tongni qarshilayotgan yalangliklar, pastda bakenlarning xira shu’lasi, tuman, yozgi yog‘ingarchilikning butun huzuni…
— Pastga qanday qilib tushamiz? — so‘radi Kuzmin.
— Bu yoqqa yuring!
Olga Andreevna so‘qmoq bo‘ylab jarlikka to‘g‘ri burildi va qop-qorong‘u quyilikka qo‘yilgan yog‘och pillapoyaga yaqin keldi.
— Qo‘lingizni bering, bu yerda chirigan pog‘onalari ko‘p.
Kuzmin unga qo‘lini uzatdi, ikkovlashib ehtiyotkorlik bilan tusha boshladilar. Zinaning pog‘onlari orasidan o‘sgan o‘tlar yomg‘irdan jiqqa ho‘l edi. Ular zinaning oxirgi pog‘onasida to‘xtab qolishdi. Pristan ham, paroxodning yashil-qizil alangasi ham ko‘rinib turardi. Bug‘ vishilladi. Kuzminning yuragi uvishib ketdi: mana, hozir bu notanish va ayni paytda shu qadar yaqin bo‘lgan ayol bilan ajrashadi-yu, unga hech narsa demaydi – hech narsa! Hatto unga yo‘lida duch kelgani, qo‘lqopi ho‘l bo‘lgan kichkina va chayir qo‘llarini bergani, uni eski pillapoyadan ohista olib tushgani va har safar osilib tushgan ho‘l shoxlarga yuzini urib olish ehtimolidan ogohlantirib “boshingizni eging” degani uchun minnatdorchilik ham izhor qilolmaydi – ayol har safar shuday deganda Kuzmin boshini itoatkorlik bilan egib olgandi.
— Shu yerda xayrlashamiz, — dedi Olga Andreevna. – U yog‘iga men bormayman.
Kuzmin ayolga qaradi. Ro‘mol ostidan unga hayajonli va sipo ko‘zlar boqib turardi. Nahotki, mana hozir – xuddi shu daqiqalarda hammasi o‘tmishga va buning ham, uning ham hayotidagi eng mahzun xotiralardan biriga aylansa?
Olga Andreevna qo‘lini Kuzminga uzatdi. Kuzmin bu qo‘llarni o‘par ekan, dimog‘iga yana o‘sha – qorong‘u xonada, yomg‘irning shovillashi ostida tuygan o‘sha atir bo‘yi urildi.
U boshini ko‘tararkan, Olga Andreevna nimadir dedi, ammo u bu so‘zlarni shunchalik ohista aytdiki, Kuzmin eshitolmay qoldi. Unga shunday tuyuldiki, ayol faqat birgina so‘z dedi: “Behuda…” Ehtimol, u yana biror nima degandir, ammo daryo tarafdan paroxodning rutubatli tongdan, o‘zining yomg‘ir va tumanlararo kechayotgan daydilarcha hayotidan shikoyat qilgansumol jahl bilan pishqirgani eshitildi.
Kuzmin qirg‘oqqa qaramasdan, yugurib chipta va qatron hidi anqib turgan pristanga o‘tdi, paroxodga kirdi va shu zahotiyoq bo‘m-bo‘sh palubaga chiqdi. Paroxodning g‘ildiraklari sekin aylanib, qirg‘oqdan uzildi. Kuzmin paroxodning quyrug‘iga o‘tib, jarlik tomonga – pillapoyaga qaradi: Olga Andreevna haliyam o‘sha yerdaydi. Kun yorishgan, razm solib qarash noqulay edi. Kuzmin qo‘lini ko‘tardi, biroq Olga Andreevna javob qilmadi.
Paroxod tobora uzoqlashar ekan, qumloq sohilga uzun-uzun to‘lqinlarni haydar, bakenlarni tebratar, qirg‘oq bo‘yida o‘sgan tollarning navdalari esa paroxod g‘ildiraklarining zarbiga shoshilinch shovillab javob qaytarishardi.

Nodira Afoqova tarjimasi