2008 yilning 10 sentyabr kuni Toshkent vaqti bilan 12.30 da «Yevronyus» telekanali orqali Shvetsariya va Frantsiya chegarasida 10 milliard dollar sarf-xarajat asosida bunyod etilgan misli ko‘rilmagan darajada katta quvvati bo‘lgan elementar zarrachalar tezlatgichi - Katta adron kollayderi (KAK) ishga tushirilishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri efirga uzatildi. KAK fizikaning oltin davrini ochib berishiga hamda olamning barpo bo‘lishi borasidagi ko‘pgina jumboqlarni yechishiga katta umid bog‘langan.

 Shu bilan bir qatorda kollayder atrofida turli-tuman gap-so‘zlar ham yuribdi. Masalan, tezlatgichda qora o‘ra paydo bo‘lishi mumkinligi va u KAKni xarob qilib, so‘ngra Frantsiya hamda Shveytsariyani yutib yuborishi haqida ba'zi olimlar fikr bildirmoqda.

Katta adron kollayder (Large Hadron Collider - KAK) dunyodagi eng katta Yevropa yadro fizikasi laboratoriyasi - CERN (Conseil Europeen pour la Recherche Nuc­leaire)da qurildi. Bu qurilma elementar zarrachalarning tezlatgichi bo‘lib, u elementar zarrachalarning o‘zaro ta'sirini o‘rganish uchun insoniyat tomonidan barpo qilingan tarixdagi eng katta qurilmadir. KAK CERNdagi Katta elektron-pozitron kollayderi (Large Electpon Positron (LEP sollider)ning o‘rnini olib o‘rtacha 100 metr chuqurlikdagi uzunligi 27 km. bo‘lgan tunnelda joylashgan. U protonlarning 7 Tev (Terra elektronvolt) energiyagacha 2 das­tasini bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalishda jadallashtirish va so‘ngra ularni bir-biri bilan to‘qnashtirish imkonini beradi. Protonlar to‘qnashganda energiyasi 14 TeV ni (1TeV=1012 eV) tashkil etadi. Energiya shkalasi elektronvolt bo‘laklaridan toki termodiapazonlargacha ortib borar ekan, biz bu jarayonda borgan sari o‘zimizga tanish bo‘lgan olamdan uzoqlashib boramiz va butunlay boshqa bilimlar qamroviga tushib qolamiz. Bular qattiq jism kimyosi va elektronikasi doirasi (eV lar va uning bo‘laklari), yadroviy reaktsiyalar (million eVlar) va o‘tgan asrning ikkinchi yarmida olimlar o‘rgangan milliard eV li diapazonlardir. Termodiapazonda insoniyatni nimalar kutayapti, buni hech kim bilmaydi. KAK faqat proton - proton to‘qnashishini o‘rganish bilangina cheklanib qolmasdan qo‘rg‘oshin kabi og‘ir ionlarning to‘qnashishini ham o‘rganish imkonini beradi va bu to‘qnashishlardagi energiya 1148 TeV gacha yetib boradi. KAKga tushguncha protonlar CERNda mavjud «tezlatgich komplekslari»da tayyorlanadi. 7 TeV energiyali protonlar aylana bo‘ylab harakatlanishi uchun KAK magnit induktsiyasi 8.36 Tesla li magnit maydonini hosil qila oladigan elektromagnitlarga ega bo‘lishi kerak. Buning uchun o‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasidan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Elektromagnitlarni tashkil qilgan o‘tkazgichlarda o‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasi vujudga kelishi uchun esa ularni o‘ta past temperaturalarda ushlab turish kerak. Shu sababli KAKning 38000 tonna qurilmalari o‘ta past temperaturada ishlatiladi. Buning uchun bir necha tonna suyuq geliy va vodoroddan foydalaniladi. 1296 o‘ta o‘tkazuvchan elektromagnitlar va 2500 dan ortiq boshqa magnitlar KAKda nurlarning uchishini va to‘qnashishini ta'minlab turadi. Magnitlar og‘irligi yig‘indisi 1.9 million tonnani tashkil qiladi.

Jahondagi minglab fiziklar o‘tgan asr davomida o‘zlarining nazariyalari va eksperimentlari asosida materiyaning ajoyib fundamental manzarasini yaratishdi va u Zarrachalar va Kuchlarning Standart Modeli degan nom oldi. Standart Model bugungi kunda yaxshi tekshirilgan fizik nazariyadir va u ko‘plab turli-tuman hodisalarni tushuntirib va oldindan aytib bera oladi. O‘ta aniq eksperimentlar nazariya oldindan aytib bergan hisob-kitoblarni bir necha bor tasdiqlagan. Lekin shu bilan bir qatorda hali yechilmagan masalalar ham turibdi. Masalan, nega elementar zarrachalar massaga ega va nega ular turli-tuman? Ushbu savolga javob Standart Model doirasida bo‘lgan Higgs (Higgs) - mexanizm g‘oyasida yotgan bo‘lishi mumkin. Unga binoan barcha fazo «Higgs maydon»lar bilan to‘la bo‘lib, ushbu maydonlar bilan o‘zaro ta'sirlashganda zarrachalar ularning massalariga ega bo‘ladi. Higgs maydon bilan kuchli ta'sirlashadigan zarrachalar - og‘ir, kuchsiz ta'sirlashadigan zarrachalar esa yengildir. Nazariyaga binoan Higgs maydon bilan bog‘liq bo‘lgan kamida bitta zarracha - Higgs bozon mavjud. Agar bunday zarracha mavjud bo‘lsa, KAK uni aniqlashga qodir. Boshqa jumboq to‘rtta turli o‘zaro ta'sir kuchlariga aloqadordir. Olam yosh va hozirgiga nisbatan judayam qaynoq bo‘lgan davrlarda bu to‘rttala kuchlar bir kuch ko‘rinishida bo‘lgan. Elementar zarrachalar fiziklari buni bir nazariya doirasida bayon qilish mumkinligiga umid bog‘lashgan va ushbu yo‘nalishda ba'zi yutuqlarga erishishgan. Ikki «elektromagnit» va «kuchsiz» o‘zaro ta'sir 1970 yillarda bir umumiy nazariyaga birlashtirildi va bir necha yillar o‘tgach CERNda o‘z tasdig‘ini topdi hamda Nobel mukofoti bilan taqdirlandi. Lekin eng kuchsiz va kuchli ta'sir («gravitatsiya» va «kuchli»)lar hali yetarlicha tahlil qilinganicha yo‘q. Kuchlarni bir nazariya bilan birlashtirish borasida o‘ziga xos eng yaxshi g‘oya supersimmetriya yoki qisqacha SUSI (Susy) bo‘lib turibdi. SUSY chiqargan xulosalarga ko‘ra har bir ma'lum zarrachaning «suppersimmetrik» o‘xshashi mavjuddir. Agarda nazariya haq bo‘lsa, u holda KAKda supersimmetrik zarrachalar topiladi. KAK antimateriya jumbog‘ini yechib berishi kerak. Ilgari antimateriya bu materiyaning to‘la aksi, go‘yoki materiyani antimateriya bilan almashtirib va natijaga «ko‘zgu» orqali qaralsa, farqiga borib bo‘lmasligi tushunilardi. Hozirda bunday o‘zgartirish ideal bo‘lmasligi va materiya-antimateriya o‘zgartirish stabil emasligi ma'lum. KAK juda ham yaxshi «antimateriya ko‘zgusi» bo‘lishi mumkin va u Standart Modelni shafqatsizlarcha tekshiruvdan o‘tkazadi. KAK yurgizib yuborilganidan so‘ng elementar zarrachalarning jahondagi eng yuqori energiyali tezlatkichi bo‘ladi. AQSh, Batava, Illinoys shtatidagi Fermi nomli tezlatgich Milliy laboratoriyasidagi proton-antiproton Tevatron (Tevatron) kollayderidan va AQSh dagi Brukxeyven laboratoriyasida ishlab turgan og‘ir ionlarning relyativistik kollayderlardan energiya bo‘yicha 7-8 marotaba kuchlilik qiladigan bo‘ladi. To‘qnashayotgan protonlarning energiyasi ularning tinch holatdagi to‘liq energiyasidan 7 ming marotaba kattaroq bo‘ladi va shu bilan bir qatorda zarrachalar dastasining intensivligi ulardagidan 40 marotaba katta bo‘ladi. Protonlar kollayderning aylana shaklidagi barcha 27 km. li uzunligi bo‘ylab taqsimlangan 3 ming igna shaklidagi dasta ko‘rinishida harakatlanadi. Har bir to‘plam 100 milliard protonlarga ega bo‘lib, to‘qnashuv nuqtalarida bir necha santimetrli uzunlikda (igna uzunligida) va diametri 16 mikron bo‘ladi (inson sochi tolasining eng ingichkasining qalinligi). Ushbu ignalar detektorlar joylashgan zonalarda o‘zaro to‘qnashadilar va sekundiga 600 million to‘qnashuv sodir bo‘ladi. Ushbu to‘qnashuvlar (yoki fizika tili bilan aytganda sob?tie-voqea) amalda protonlarni tashkil qiluvchi zarrachalar kvarklar va glyuonlar orasida bo‘ladi. Bunda ular o‘rtasidagi masofa misli ko‘rilmagan darajagacha 10 darajasi minus 18 metrgacha kamayadi. Zarrachalar energiyasi maksimal bo‘lganida birlamchi protonlarda mavjud bo‘lgan energiyaning yettidan biricha qismi, ya'ni 2 TeV energiya ajralib chiqadi. Detektorlarning to‘rtta gigant sistemasi, ularning eng kattasi Parijdagi Notr-Dam soborining yarmini egallagan bo‘lar edi va eng og‘iri Eyfel minorasidagidan ko‘proq temirni o‘ziga jamlagan. Har bir to‘qnashuvda protonlar parchalanib turli tomonlarga kvarklar ko‘rinishida sochilib ketadi va kvarklar yakka holda mavjud bo‘la olmasligi sababli ular bir zum o‘tmay birlashib turli tomonlarga ulkan tezlik bilan sochilayotgan yangi zarrachalarni hosil qiladi va kollayder detektorlari ularning parametrlarini o‘lchab boradi. Detektorlarning o‘lchamlari haddan tashqari katta bo‘lishiga qaramay, ularning elementlari 50 mikron aniqlik bilan montaj qilingan. KAK proekt quvvatiga yetganida unda tsirkulyatsiya qilayotgan zarrachalar energiyasi tezligi 100 km/soat bo‘lgan 900 avtomobilning kinetik energiyasiga yoki 2 tonna suvni qaynatishga yetarli bo‘ladi. Xalqaro loyiha bo‘lgan KAK ning amalga oshishida CERNga a'zo 20 davlat hamda kuzatuvchi sifatida AQSh, Yaponiya, Rossiya, Kanada, Xitoy va boshqa davlatlar ishtirok etyapti. Katta adron kollayderining vujudga kelishida dunyoning barcha yetakchi olimlari, shu jumladan, o‘zbekistonlik fiziklar ham o‘z hissalarini qo‘shgan. U yetti yil davomida qurildi. Unda proton va ionlar yorug‘lik tezligiga yaqin tezlikkacha haydalib o‘zaro to‘qnashtiriladi. Bunda bizning Olam vujudga kelganga o‘xshash holatlar vujudga kelishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, Katta adron kollayderi Katta portlashni va u ro‘y bergandagi hodisalarni «laboratoriya» sharoitida vujudga keltirish uchun qurilgandir. Kollayder ishidagi ikkinchi muhim tomon Olamdagi qora o‘ralar ichidagi sharoitlarning o‘xshashini vujudga keltirishdir.

Bundan tashqari, qora materiya va qora energiya jumbog‘iga javob qidiriladi hamda ularning paydo bo‘lish qonuniyatlari aniqlanadi. Olamdagi eng kuchli nurlanish manbalari termoyadro reaktsiyalari yoki anniglyatsiyaviy protsesslar natijasi emasligi diqqatga sazovordir. Odatda modda og‘irlik kuchi ta'sirida ulkan energiyalargacha tezlanib «pastga tushadi» va uning o‘sha energiyasi «nurlanadi». Olamda neytron yulduzlar hamda qora tuynuklar ko‘rinishida juda ham zich va ixcham ob'ektlar mavjud bo‘lib, ular atrofida og‘irlik kuchi juda ham ulkandir. Faraz qilaylik, agar modda neytron yulduzning ustiga tushayotgan bo‘lsa, u yorug‘lik tezligining yarmiga teng bo‘lgan tezlikka erishadi. Bunda ajralib chiqadigan energiyaning effektivligi yadroviy va termoyadroviy reaktsiyalarda bo‘lishi mumkin bo‘lganiga nisbatan bir tartibdan ko‘proq yuqori bo‘ladi.

Bu yil olimlar KAK da tajribalar o‘tkazishni boshlashi kutilmoqda. KAKni ishga kiritish bosqichma-bosqich olib boriladi. Birinchi bosqichda zarrachalarning bir dastasi, keyingi bosqichda ikkinchi dastasi hosil qilinadi. Va nihoyat ular to‘qnashtiriladi; kam quvvatli sinov dastalaridan toki tezligi yetarlicha katta bo‘lgan va kutilayotgan eksperimental natijalarni olish mumkin bo‘lgan dastalarni to‘qnashtirish uchun qurilmaning gigant tarxi ustida 5000 olim, injener va talabalar jamlangan. Ikki asosiy detektorning 100 million kanallaridan kelayotgan ma'lumotlar har sekundda 100 ming kompakt disklarni to‘ldirishi mumkin va ularning 6 oy davomida yig‘ilgani ustma-ust qo‘yilsa, qatlam Oygacha yetishi mumkin. Chunki 25 ns. vaqt intervalida birgina igna ko‘rinishidagi zarrachalar to‘plamining to‘qnashishida 20 voqea yuz beradi. Bir to‘qnashishga uchragan zarrachalar to‘plami detektorning tashqi qatlamidan chiqib ketayotganda keyingi to‘qnashishga ham ulguradi. Detektor individual qatlamlardan tuzilgan bo‘lib, ular ma'lum zarrachalarnigina sezadi. Millionlab kanallar axboroti har bir voqeadan megabayt informatsiyani yetkazib beradi. Har ikki sekundda bu petabayt (milliard megabayt) axborotni tashkil qiladi. Shuning uchun barcha olinadigan ma'lumotlarni yozish o‘rniga bir sekund davomida eng ko‘p qiziqish uyg‘otgan 100 voqeanigina yozib boriladi. CERNda bir necha ming kompyuterlar birlamchi axborotlarni tahrir qilib boradi va jahonning uch qit'asidagi ko‘plab institut va universitetlardagi 10 minglab kompyuterlar ham optik kabellar orqa­li CYeRN bilan bog‘lanishini taqsimlash hisoblash tarmog‘i boshqarib boradi hamda ular qolgan ishlarni amalga oshirishadi.

Asosiy aylanaga kiritish uchun tayyorlanadigan va energiyasi 0,45 TeV bo‘lgan proton dastalarini hosil qiluvchi, qator yordamchi tezlatgichlar sinovlardan o‘tkazilib bo‘lindi. Test tajribalarini o‘tkazishda apparaturani shikastlanishdan asrash maqsadida intensivligi kam bo‘lgan proton dastalaridan foydalaniladi. Birinchi yurgizishda har bir yo‘nalishda energiyasi 7 TeV bo‘lgan protonlarning faqat bir to‘plamigina tsirkulyatsiya qiladi. KAK tunneli iloji boricha uning ko‘proq qismi monolit qoyaga joylashtirilgani uchun gorizontga nisbatan 1,4 foiz og‘gan holatni olgan. U Jeneva ko‘li tomonda 50 metr va uning qarama-qarshi tomoni esa 175 metr chuqurlikda joylashgan. Dengiz suvlari ko‘tariladigan kunlari Jeneva yaqinidagi yer 25 sm. ga ko‘tariladi va KAKning uzunligini 1 mm. ga oshirib dasta energiyasini 0,02 foizga o‘zgartiradi. Shuning uchun eksperimentatorlar das­ta energiyasini 0,002 foiz aniqlikda nazorat qilib borishiga to‘g‘ri keladi. Umuman aytganda, KAK to‘rt yoyli sakkiz burchak shaklida bo‘lib ular eksperimental qurilmalar (detektorlar) hamda dastalarni boshqaruvchi tizimlar joylashgan qisqa to‘g‘ri sektsiyalar orqali bog‘langan. 2008 yilning 11 avgustida KAKning dastlabki sinovlari bo‘lib o‘tdi. Bunda zaryadlangan zarrachalar dastasi KAK aylanalaridan biri bo‘ylab 3 km. dan ko‘proq masofani o‘tdi. Shunday qilib olimlar super proton sinxronizatori (SPS)ning sinxronizatsiya ishini tekshirishni hamda nurni o‘ng tomondan yetkaza olishni uddalashdi. Bu sistemada haydalgan zarrachalar dastasi soat mili yo‘nalishida harakatlandi. Sinovlarning ikkinchi bosqichi 22 avgust kuni muvaffaqiyatli o‘tkazildi. Bunda zarrachalar dastasi soat mili yo‘nalishiga teskari yo‘nalishda harakatlantirildi. Shu kuni KAK sinovdan o‘tkazilayotgan daqiqalarda Toshkentda kuchli zilzila bo‘lgani biroz ko‘ngillarni xira qildi. 4-5 sentyabr kunlari KAKning tezlatgich trubalarida yuqori vakuum hosil qilindi va uchinchi yakunlovchi sinov testlari bilan qurilma tekshirilib, elementar zarrachalar dastasi berilgan yo‘nalishda harakatlanishiga yana bir bora iqror bo‘lindi. Keyingi sinov 10 sentyabrga belgilandi hamda test bo‘yicha kollayderni yurgizish ishini bevosita efirga «Yevronyus» telekanali orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri uzatish belgilandi. Bunda to‘qnashuvchi zarrachalar energiyasi Tevatron kollayderidagiga nisbatan ikki marotaba past bo‘lishi maqsadga muvofiq deb topildi. 2008 yilning 21 oktyabrida esa 7 TeV energiyani egallash rejalashtirildi. Shundan so‘ng kollayderni ikki oyga qish mavsumida yopib, 2009 yilning bahorida to‘la energiya 14 TeVni egallash va sekin-asta nurlanishni oshirib borish rejalashtirildi. Shu munosabat bilan kollayderda mikroskopik qora o‘ralar hamda antimateriya fragmentlari yoki quyqalari strapelka, («G‘aroyib tomchilar» inglizcha strange lets - g‘aroyib materiyadan tarkib topgan gipotetik ob'ektlar - shartli ravishda aytganda, adronlarga birikmagan erkin kvarklar (yuqori, pastki va g‘aroyib)dir. Ulardan ba'zi bir xil neytron yulduzlar tarkib topgan deb hisoblanadi, lekin ularni neytron yulduzlarda strapelkalar deb atalmay, kichik ob'ektlar bo‘lganida ishlatiladi) va magnit monopoliyalari paydo bo‘lishi hamda buning oqibatida zanjir reaktsiyasi vujudga kelib, aylana atrofidagi materiyaning yutilishi xavfi borligini ro‘kach qilishlar ko‘payib ketdi. Magnit monopoliyalarining bor bo‘lishi protonlarning parchalanishini tezlashtirishi mumkin, lekin bu hol ham amalda hech qachon kuzatilmagan hodisadir (protonning taxminiy yarim parchalanish davri 1036 yilni tashkil qilib, olam paydo bo‘lgan vaqtdan ancha kattadir). Bir necha olimlar o‘z noroziliklarini bayon etib, Yevropa sudiga murojaat qilishga ulgurishdi. Gipotezalarning biriga binoan, manfiy zaryadlangan strapelkalarni Yerga tegishi butun planetani g‘aroyib materiyaga aylanishiga olib kelishi mumkin: biror atomning yadrosi bilan strapelkaning to‘qnashishi uni energiya ajratishiga va har tomonga strapelkalarning sochilishiga olib kelishi, ya'ni zanjir reaktsiyasi vujudga kelishi mumkin; Adron (grekcha hadros - kuchli - elementar zarrachalar sinfi), chin elementar bo‘lmagan kuchli ta'sirlashishga moyil. Adronlar ular tarkibidagi kvarklarga qarab ikki asosiy guruhga bo‘linadi: mezonlar - bir kvark va bir antikvark­dan tarkib topgan; barionlar - uch xil rangdagi uch kvarkdan tarkib topgan bo‘lib, rang­siz kombinatsiyani tashkil qiladi. Bizlarga ko‘rinib turadigan moddalarning asosiy qismi aynan barionlardan qurilgan bo‘lib - bular proton va neytron orqali atom yadrosini tashkil qiluvchi nuklonlardir. Barionlarga - elementar zarrachalari tezlatgichlarida olingan nisbatan og‘ir hamda noturg‘un ko‘pdan-ko‘p giperonlar ham kiradi. Mezonlarga pionlar ( - mezonlar) va kaonlar (K - mezonlar) va boshqa og‘ir mezonlar kiradi.

Ilgarilari «mezon» termini «massa bo‘yicha o‘rtacha» ma'nosini berar edi va shuning uchun mezonlar qatoriga myuonlar deb nomlanuvchi zarrachalar ham kiritilgandi va ular  - mezonlar deb nomlanardi. Hozirgi paytda myuonlar adrion emasligi, ular leptonlar sinfiga mansubligi aniqlandi. CERNning maxsus ajratilgan olimlar va mutaxassislardan tashkil topgan guruhi tayyorlagan hisobotlarda xavfning uch asosiy turi: manfiy zaryadlangan strapelkalar, qora o‘ralar va magnit monopoliya­larining tahlili ustida batafsil to‘xtalib, vahimali chiqishlarning noo‘rin ekanligini ochiq-oydin ko‘pgina ilmiy dalillar bilan ko‘rsatib bera oladigan ma'ruza tayyorlashdi. Uning asosida loyi­haning eng ko‘zga ko‘ringan olimi, Kembrij universiteti professori Stiven Xoking nutq so‘zlab, xavotirga o‘rin yo‘q ekanligini isbotlab berdi hamda «Apokalipsis bo‘lmaydi» deb barchani ishontirdi. Adrian Kentning ilmiy maqolasi ham uning fikrlarini tasdiqladi. Hisobot mualliflari agarda magnit monopoliyalari Dirak monopoliyalari (magnit monopoliyalarining mavjudligi xulosasiga Dirak o‘tgan asrning 30-yillarida Maksvell tenglamalarini simmetrik holatga keltirganida kelgan) kollayderda vujudga kelgan va protonlarni parchalanishini tezlashtirgan taqdirda ular faqatgina 1018 protonnigina halok qilishga ulgurishi mumkinligini ko‘rsatib, bu miqdor nisbatan juda ham kichkina ekanligiga e'tiborni qaratishdi. XXI asrning boshlarida, KAKni qurishga kirishishdan oldin CERN Buyuk Britaniya, Germaniya, Daniya, Frantsiya va Shveytsariya davlatlarining olti olimi ishtirokida tuzilgan maxsus komissiyaga topshiriq berib, yangi tezlatgichda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlarni tahlil qilishni topshirgan edi. 2003 yili komissiyaning hisoboti chop etilib, biror-bir vahimaga o‘rin yo‘q ekanligi isbotlab berildi. Rossiyalik olimlar, fizika-matematika fanlari doktori, professor Irina Arefeva va Rossiya Fanlar akademiya­si muxbir a'zosi, fizika-matematika fanlari doktori Igor Volovich kollayder eksperimentlari vaqt mashinasini vujudga keltirishi mumkin degan nuqtai nazarda bo‘lib turishibdi.

Dastlab fiziklar kvarklar to‘g‘risidagi fikrga elementar zarrachalarning xususiyatlarini tahlil qilish borasida kelishgan. Adronlarning haddan tashqari ko‘pligi va leptonlarning kamligi fiziklarni o‘ylantirib qo‘ygan. Kvark gipotezasini ilgari surish, kvarklar turining soni leptonlar turining soniga teng bo‘lishi kerak, degan qoidaning shakllanishiga olib keldi. Kvarklarning o‘ziga xosligi shundaki, ular fermionlardir (kvark spini 1/2 ga teng). Bir holatni faqatgina ikkita fermion olishi mumkin va bunda ularning spinlari, albatta, qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘lishi shart. Fermionlar ham, bozonlar ham faqat fermionlardangina tarkib topgan bo‘ladi, bunda fermionlarning toq soni fermionlarni bersa, juft soni bozonlarni hosil qiladi. Qur'onning 89-Fajr (shafaq, tong) surasi 1-4 oyatlarini ba'zi tarjimonlar bunday berishgan: Krachkovskiy: 1(1). Klyanus zareyu (2) i desyatyu nochami, 2(3) i chetom i nechetom, 3(4). I nochyu, kogda ona dvijetsya!; Valeriya Poroxova: 1. V znak utrenney zari, 2. I des­yati nochey, 3. V znak chetn?x i nechetn?x chisel, 4. I nochi, chto vershit svoy beg; Alouddin Mansur: 1. Tongga qasam; 2. (Zul-hijja oyidagi avvalgi) o‘n kechaga qasam; 3. Juft va toq (rakatli namozlarga qasam; 4. O‘tib borayotgan kechaga qasamki, (albatta, kofirlar azobga giriftor bo‘lurlar)!; Oltinxon To‘ra:
1. Qasamdur tongga. 2. va o‘n kechaga 3. va juft va toqqa, 4. va kechaga, vaqtiki u yursa! Abdulaziz Mansur: 1. Qasamyod etaman tong (vaqti) bilan. 2. O‘n kecha bilan, 3. juft va toq (narsalar) bilan 4. va o‘tayotgan tun bilanki ( albatta, kofirlarga jazo muqarrardir). Tarjimonlar va tafsirchilar agarda fermionlar hamda bozonlar haqida tushunchaga ega bo‘lishganida, balki 3-oyatga berishayotgan tafsirlarini boshqacharoq tuzib, ushbu oyat butun olamdagi ma'lum bo‘lgan materiyaning asosiy g‘ishtlari bo‘lgan fermionlarning juft va toq sonlari ustida aytilyapti, deb xulosa berarmidi? Men shunday deb tafsir beruvchilar tarafdori bo‘lardim. Tag‘in Alloh o‘zi biladi.

2008 yilning 10 sentyabr kuni Toshkent vaqti bilan 12-30 da kollayderning ishlashini to‘g‘ridan-to‘g‘ri efirga uzatib, Yevropa telekanallari orqali CERNdan teletranslyatsiya olib borildi. Olimlar oldiniga protonlarni kollayderning sakkiz sektsiya­sidan biriga yuborishdi, so‘ngra ikki sektsiyasiga, undan so‘ng esa uchta sektsiyasiga va h.k va nihoyat protonlar barcha sakkiz sektsiyalar bo‘yicha harakat qila boshladi. Har bir sektsiyani protonlar 10 mikrosekundlar atrofida va sakkiz sektsiyani o‘tib to‘la aylana bo‘yicha bir marta to‘la aylanishi uchun esa 90 mikrosekund vaqt sarf bo‘ldi. Toshkent vaqti bilan 12-45 da barcha sakkiz sektsiyani o‘tib ulgurgan protonlar dastasining quvvati KAKning loyiha bo‘yicha erishishi mumkin bo‘lgan miqdorning o‘ttizdan birini tashkil etadi. Olimlar proton dastalarining har bir sektsiyadan o‘tishini qarsaklar bilan kutib olishgan. Toshkent vaqti bilan soat 13-00 da loyiha rahbari Liin Evans o‘zining birinchi brifingini o‘tkazdi. Olim kollayderning ishi muvaffaqiyatli boshlanganligini aytgan. Keyinchalik 21 oktyabrda kollayder bo‘ylab qarama-qarshi yo‘nalishlarda protonlarning ikki dastasi yuborilib, ular o‘zaro to‘qnashtiriladi. Ya'ni, 21 oktyabrda birinchi marotaba kollayderni yasashdan maqsad bo‘lgan eksperimentlarni boshlash rejalashtirilgan. To‘la 14 TeV li eksperimentlarni boshlash esa 2009 yilning bahoriga mo‘ljallangan. KAKda ushbu energiyaga erishilgach, olimlar materiya qanday tuzilgani, ya'ni Higgs bozoni izlarini, «supersimmetriya»ni, «ekzotik nazariya» deb nomlanuvchi «higgs mexanizmi»ni va shu kunda ma'lum bo‘lgan eng og‘ir fundamental zarracha Top-kvarklarni hamda qo‘rg‘oshin yadrolarini to‘qnashtirish natijasida Olam barpo bo‘lgan paytning harorati 1,5 trillion gradus issiqlikka erishishni, fazo va vaqt tushunchasiga aniqlik kiritishni maqsad qilib olganlar. 19 sentyabr soat 12-27 da KAKning ishida jiddiy to‘xtash ro‘y berdi. 3-4 sektsiyalar orasidagi magnitlardan biri o‘ta o‘tkazuvchanlik holatidan normal holatga o‘tib qoldi va tezlatgich tunneli ichiga bir tonnaga yaqin suyuq geliy quyilib ketdi. 13 sentyabrda ham bir transformator ishdan chiqqan edi. Natijada kollayder ishi shu kunlarda bir necha oyga to‘xtab qoldi.

KAK to‘la quvvat bilan yurgizib yuborilsa, kashfiyotlar ro‘yxati quyidagicha bo‘lishi nazarda tutilgan: 2009: Supersimmetriya - buning uchun agarda bir TeV atrofida energiya kerak bo‘lsa; 2009-2010: Higgs bozoni - agar uning massasi 200 GeV (Gigaelektronvolt) atrofida bo‘lsa; 2010-2011: Higgs bozoni, agar uning massasi 120 GeV atrofida bo‘lsa; 2012: Fazoning qo‘shimcha o‘lchamlari - agarda buning uchun 9 TeV energiya kerak bo‘lsa; 2012: Kvarklarning noelementarligi - albatta haqiqatan ham kvarklar yana-da elementarroq zarrachalardan tarkib topgan bo‘lsa; 2017: Supersimmetriya agarda buning uchun 3 TeV atrofidagi energiya kerak bo‘lsa; 2019: Bozon Z1 (Z - shtrix) - agarda bu paytda noma'lum bo‘lgan beshinchi o‘zaro ta'sir mavjud bo‘lsa va 6 TeV atrofidagi energiyalarda o‘zini namoyon etadigan bo‘lsa; ushbu o‘zaro ta'sirni tashuvchi zarracha xuddi kuchsiz ta'sirlarda tashuvchilik qiluvchi Z- bozon sifatida shartli ravishda Z-shtrix deb nomlangan.

KAKda Rossiya olimlari ishtiroki koordinatori, Moskva davlat universiteti Yadro fizikasi ilmiy tekshirish instituti direktori o‘rinbosari V.Savrin 10 sentyabr kuni bo‘lgan matbuot anjumanida: «Bu qora o‘ralar, agar ular paydo bo‘lsa, juda ham qisqa vaqt davomida yashaydi. Ular darrov portlab ketadi. Hattoki kollayder devorlarigacha ham yetib borishga ulgurmaydi... Ushbu masalaga turlicha yondashish mumkin. Masalan, Xudo yoki oliy kuchlar ko‘rayapti va sezayaptiki, xalq (fiziklarni nazarda tutyapman) nimagadir intilmoqda hamda biror-bir narsani topish uchun ulkan fikru zakovatlari (intellektual) mehnatini ushbu yo‘nalishda garovga qo‘yishgan. Oxir-natijada U buni qilish uchun ijozat beradi» degan fikrlarni aytdi. Biz ham fiziklar fizika fanining oltin davri arafasida turibdi va ulkan kollayder kashfiyotlari insoniyat tafakkurini misli ko‘rilmagan darajadagi ravnaq tomon yetaklaydi, deb umid bildirib qolamiz.

Mansurxon Toirov,
fizika-matematika fanlari doktori, professor
“Ma’rifat” gazetasidan olindi.