O‘zi kitob, adabiy asar nimaga o‘qiladi? Sharqda  qanday mezondagi kitoblar adabiyotlar atalib, qadrlanadi? Bu alomat savolga javob izlashdan oldin bugungi ommaning fikr-xayoli, intilishlarini bir ko‘ngil tarozusiga solaylik.
Ko‘chalarda — rasta, do‘kon. Zohiri go‘zal, botini dahshatli kitoblar. Peshtaxtalardan yoshlar ko‘zini uzolmaydi.  Xo‘p, bu yaxshi emasmi? Bu taraqqiyot belgisi-ku, dersiz. Qani shunday bo‘lsa edi... Afsuski, rastalarda olomon talashgan, tobora omma qiziqayotgan kitoblar, aslida oshkora behayolikni targ‘ib qiladi, ochiqcha mushtumzo‘rlikdan bahs etadi. Ularni qo‘lga olishdan, alhazar, xonadonda o‘qish uyoqda tursin, olib kelgan gunohga botadi. Biroq bunday narsalar tobora qayoqlardan-da oqib kelib, boplab targ‘ib-tashviq qilinayotir, minglab nusxalarda ko‘paytirilib, hali o‘zini anglamagan, yaxshi-yomonning farqiga yetmagan, balog‘at bekatidan hatlamagan yoshlar qo‘liga tushib qolayotir.
Bu ma’naviy xurujdan qanday himoyalanish mumkin? Nima qalqon bo‘la oladi? Soxta kitobni asl kitob mahv etadi. Uydirma so‘zni haqiqat yengadi. Behayolikdan ma’rifat qaytaradi. Kitob ko‘rinishidagi baloga to‘siq ham, oxirgi g‘ov ham kitob, asl kitob. Asl kitobning aslligini adabiyot anglatadi. Asl kitobning davomchisi adabiyot bo‘ladi. 
Hozir bizda bir narsa unutilib boryapti: davra bo‘lib kitob o‘qish, tongotar o‘tirib dostonlar tinglash, axloqi go‘zal romanlar ko‘yida sel bo‘lish. Kimdir bugun: hamma savodxon, xohlasa istagan kitobini olib, yakka-yolg‘iz, xonanishin holida bir o‘zi ham o‘qiyveradi-ku,  deyishi mumkin. Boz ustiga davra bo‘lib, ko‘pchilik bir yerda yig‘ilib ibratlanib o‘qiydigan zamonaviy asarlar ham siyrak. Qolaversa savodxonlik saviyasi haminqadar bo‘lmasa-da, kitobxonlik, qiroatxonlik risoladagidek deb bo‘lmaydi. Ishonmasangiz, bir qishloqlar oralang, dehqonning emas, ziyoliman deb yurgan o‘qituvchining xonadoniga kiring, faqat u adabiyot muallimi bo‘lmasin... har o‘zbekning uyi to‘rida, tokchasida bo‘ladigan yangi dostonlardan surishtiring, shu romandan sizda bormi, deb so‘rang. So‘rovni to‘g‘ri anglagan to‘rtdan uch xonadon sohibi yerga qarab, “yo‘q” deb javob qaytaradi...
Hatto, shundaylar borki, nima, men sizga adabiyotchimanmi,  olimmanmi, yozuvchimanmi, deya iddao qilishadi, savolni noo‘rin, havoyi deb bilishadi, uyaltirmoqchi bo‘lishadi. E, tavba, deb yoqangizni ushlaysiz. Axir o‘sha, moziydagi, savodi haminqadar deb atalgan momolarimiz, bobolarimiz tong otgancha "Alpomish"ni tinglab, "Kuntug‘mish"dan yig‘laganlarida faqat adabiy zavq, ruhiy hordiq uchun mutolaaga bunchalik o‘ch, qiroatga bunchalik some’ va qobil bo‘lmagan-ku! Bu tashnalikning tilsimi qaerda?
Bilmaganlar bilib, unutganlar yodga olsinki, davra bo‘lib kitobxonlik  qilishda, bedilxonlik, navoiyxonliklarda o‘qib hordiq chiqarishdan yuksak yana bir ko‘zlov bor edi. Bu kitobxonlik, dostonxonlikda o‘qishgina emas, uqish, tushunish imkoni — inson, el bolasi uchun juda zarur adab o‘rganish olami qavatma-qavat edi. Shu bois ham  Sharqda necha asrlarni oralab kelayotgan badiiy asarlar san’atkorligi, o‘ziga xos betakrorligi barobar buyuk tarbiya maktabi, inson ichki dunyosining musavviri, haq amrining ta’sirli va teran mufassiri bo‘lgani bois ham oliy maqom qadrga, yurak murojaatiga sazovor. Lekin nega hozir ana shunday asarlarning nashr etilganiyam do‘konlarda chang bosib yotganidan, hatto shunday kitob do‘konlari kichrayib, o‘rni allambalo "market" bo‘lib ketayotganidan qayg‘urmaymiz? Ammoki, xonadonimizga mehmon kelganida, mast qiluvchi ichkilik bo‘lmasa, o‘zimizni qo‘yarga joy topolmaymiz, yerga kirib ketguday bo‘lamiz... Yoki bir paytlar "Kelinoy qo‘shiqlari"dan munavvar bo‘lgan to‘ylarimiz aroq balosida oxiri shaqol bazmining ayni o‘zi bo‘ladi. Bu istaymizmi, yo‘qmi, xonadonlarimizdan chinakam kitob o‘rinlari bo‘shab qolganidan, ayrim birodarlarimiz qalbini shaytoniy qutquga qurilgan tuyg‘ular zabt etishga urinayotganidan...
El farzandi elning eng qadrli bitiklarini o‘qib, uqib odam bo‘ladi, elga sharaf keltiradi. Ota-onalik baxtining eng nozik nuqtalarini chizgan asardan ruh olib oila quradi, xonadon sarvari bo‘ladi. Har tugul shunday kitoblarimiz, asarlarimiz oz emas. Shundaylardan biri ulug‘ adibimiz Tog‘ay Murodning "Oydinda yurgan odamlar" qissasidir.
Xalqimiz nega she’rsevar? Axir, hamma ham undagi san’atkorlikning, baland badiiyatning ishqibozi emas-ku! Bizningcha, she’riyat tengsiz bir kenglikka mengzaydi. Unda insonning ma’naviy olamiga dori—ishqu adolatni ham, sofligu matonatni his qilsa bo‘ladi. Tog‘ay Murodning "Oydinda yurgan odamlar" qissasi ana shunday she’riyat  dorisi bilan emlangan shifoi komil adabiyot.
Asarning birinchi ibrati ishq lahzalari tasviridan ko‘nglimiz ilohiy yog‘dulanadi. Eng totimli, eng muqaddas bir lahzani kechirgandek ma’nan poklanamiz. Mana o‘sha beg‘ubor sevgining butun asrga tatiydigan bir lahzasi...
"— Ko‘zlaringni yashirma, Oymomo.
— Keting, odamlar ko‘radi, keting.
— Buloq suvlaridan ichayin deb keldim.
— Ichgan bo‘lsangiz endi keting!
— Ko‘zlaringni bir ko‘rayin deb keldim.
— Ko‘rishga meni ko‘zlarimdan o‘zga-da ko‘zlar ko‘pdir.
— Yo‘q, har bandaning o‘z ko‘radigan ko‘zlari bo‘ladi. Sening ko‘zlaring meniki, kelma desang, mayli kelmayman.
— Ko‘zlarni deb kelmasangiz-da, buloq suvi ichgani keling..."
Insondagi eng o‘ziga tortadigan, betakror chiroy ko‘zdir. Ko‘z ko‘ngilga boradigan yo‘l. Buloq oldidagi uchrashuvdan ko‘ngil ham, ko‘z ham soflanadi. Go‘yo bu tasvir chin ishq bulog‘i kabi toza, uni tatib ko‘rgan yanada poklanishi kerak, deyayotganday bo‘ladi.
Oila tayanchi nima deb ko‘p bahslashamiz. Ko‘pincha bir arzirli maslahatga zor bo‘lamiz. "Oydinda yurgan odamlar" qissasini o‘qigan kitobxon shunga yana bir bor amin bo‘ladiki, oilaning asl tayanchi, bu — chin ko‘ngillar muhabbati, so‘ngra shu muhabbatga matonatli sadoqat ekan. Asar qahramonlari Qoplon va Oymomoga ko‘ngildan qoyil qolamiz, dildan tashakkur aytamiz.
Farzand ko‘rishavermagach, Qoplonning otasi uyiga aytib borib,  tergaydi. Onasi nevara orzusini o‘rtaga solib, yig‘lab-yig‘lab, qayta-qayta elanadi, otasi bunga qo‘shimcha, hatto uchinchi bor tergashida o‘g‘ilni uning xonadonida qarg‘ab chiqib ketadi. Qazosigacha uning xonadoniga qayta oyoq bosmaydi. Balki Qoplonning sihati haminqadar bo‘lganida muhabbatga sadoqati nochorlikdan-da, deb shubha bilan qaragan bo‘lardik. Biroq tabibga borsa, folbin va do‘xtirga borsa-da, barchasida Qoplon soppa-sog‘ chiqadi, frazandli bo‘lishga qobil. Demak, Oymomoni ayagani, suyagani, hech qachon umidsiz bo‘lmagani sadoqati chinligidan darak beradi.
Oymomo ham muhabbatu vafoda, sadoqatu sabrda, ixlosu poklikda o‘z jufti halolidan qolishmaydi. Kim hazrati So‘fi Olloyor maqbarasiga boshlab, yig‘lablar frazand tilaydi—Oymomo! Kim yaxshi niyatlar qilib, sumalak tonglarini oqlaydi — Oymomo. Bunda har qanday muslima Oymomo onamizga qoyil qoladi. Ayniqsa, og‘ziga kuchi yetmaganlarning farzandsizligini yuziga solishiga chidab, sabr qilishlarida, xo‘jasiga bir og‘iz bir nima demaganligida, kelinlar uchun qanchalik saboq, qanchalik ibrat bor. Hatto Qimmat momo degani ta’na va malomatlar bilan uni yengolmasligini bilib, eri yo‘qligida ochiqcha xiyonat ko‘chasiga yetaklamoqchi bo‘ladi... Shundagina Oymomo portlaydi:
"— Og‘zingizga qarab gapiring, momo.
(So‘z olov, so‘z o‘q, so‘z xiyonat yo‘li bo‘lishi mumkin — agar tiliga kuchi yetmaydiganlar qo‘liga tushsa. Izohlar muallifniki)
— Og‘zimga qarab gapirsam-gapirmasam-da, bo‘lam, Gulday umringni zoe ketkizib nima qilasan, bo‘lam... (gulday umrni nimaga sarf qilish kerak bo‘lmasa?..)
— Boshimda haq nikohlik egam turibdi-ku!
— Haq nikohlik egangdan yorug‘lik chiqmasa nima qilasan, bo‘lam... (Yorug‘lik, insoniy yorug‘lik nima o‘zi—chin muhabbatga sadoqat va vafodorlik emasmi?! Nomardlar esa yorug‘likni ne yo‘l bilan bo‘lsin nafs farovonligiga tobe qilmoqqa urinishadi).
— Keting, hozir keting.
— Eb-ey, yaxshilikka-yomonlik (tushunchaning teskariligini...) Men seni bo‘lam deb edim, bo‘laginam deb aytib edim.”
Taqdirni qarang. Qoplon o‘z ko‘z ochib ko‘rganidan voz kechmaganligi, sevgisiga sodiqligi uchun otasining qarg‘ishiga qoladi. Otaning qarg‘ishi o‘q deydilar, axir! Oymomo esa bir g‘iybatchi kampirning gapini rad etgani uchun undan ham qarg‘ish eshitadi. Go‘yo sadoqat bois jazolanishadi. Fojeiy qismatlariga notanti qarg‘ish ham ko‘maklashadi... 
Aslida zohiran shunaqa... Yozuvchi botiniy, ilohiy ko‘ngil olamiga boshlaydiki, bunda Farhodu Shirinlarga monand Oymomo va Qoplonlarning betimsol ishqidan avlodlar o‘rnak oladi. Insonni inson etadigan muborak tuyg‘ularning barakasi, hissasi oshadi. 
Lekin bu serg‘avg‘o olamga, o‘zligini unutgan qorako‘z juftlarga razm solib, darz ketgan oilalar nega ko‘paygandan ko‘payib borayapti, deb o‘ylaysan. Hamma narsa yetarli bo‘lsa-da, bir-birini oyoq osti qilayotgan er-xotinlarni ko‘rib, axir bir umr bir damlik-ku, bu tortishuvlar nimaga arziydi o‘zi, deb hayqirging keladi. Ayniqsa, gulday qizlari balog‘atga yetgan otalarning, bo‘z bola o‘g‘illari bor onalarning xiyonat ko‘chasiga bo‘ylaganidan kuyiblar ketasiz. Ular ulg‘ayayotgan farzandlaridan ertaga nima kutishadi? Axir, yaxshidir, yomondir har umrning o‘z hosili bo‘ladi. Ular yengil-elpi hayotga boshlaydigan oldi-qochdi kitoblar, "Morena Klara"ga o‘xshash tuturuqsiz, ishq va sadoqatdan mahrum, oila atalmish pok bir qo‘rg‘onni vayrona etadigan film, teleseriallarni ko‘rishga hovliqquncha, "O‘tgan kunlar"ning vorisiy davomi "Oydinda yurgan odamlar"ni qayta-qayta mutolaa qilsalar, undan andoza, o‘rnak olsalar bo‘lmaydimi?!.
Bu asarni navbatdagi milliy ko‘zgu, o‘zbekona odob qomusi, musulmoncha o‘rnak ramzi desa bo‘ladi. Nega bizda "Birinchi muhabbat" qo‘shig‘ini tinglayotganda hech qachon anglab bo‘lmas bir armon, juda toza bir tuyg‘u  jonu jahonimizni qurshab oladi? Nega biz chorak asrdan buyon tinglab kelayotgan "O‘zbegim" qo‘shig‘i qulog‘imizga chalinishi bilan yuragimizni butun millatimiz bo‘y-bastini o‘zida mujassam etgan yuksak bir ruh zabt etadi? Buni to‘la tushuntirib bo‘lmasa-da, bu chin insoniylik, asl milliylikdan darak ekanligini his qilmaslik mumkin emas. Bizningcha, Tog‘ay Murodning "Oydinda yurgan odamlar" asaridan ham qay darajadadir muxlis ko‘nglida shunga o‘xshash, biroq o‘ziga xos evrilish ro‘y beradi. Bu evrilishda shavq va armon ila bir ishqni, tarannumi borki, buni tuygan o‘quvchi oiladan millatga, millatdan insoniyatga qo‘shilajak ko‘ngil yurtining go‘zal xaritasiga ko‘zi tushadi. Asardagi Navro‘z kechmishiyu bahor sayillari, sumalak qaynataru uning bunyodiga oid ming yillar osha kelgan jonbaxsh rivoyatlarni kim e’tiborsiz, nopisand o‘qiy oladi? Kim Xudoga munojot, Xo‘jai Xizrga tavallolarni, So‘fi Olloyorga baxshida, Ramazoni Sharifdagi mijja qoqmay kutiladigan Laylatul Qadrning ming oydan afzal qilingan umid tuni farog‘ati, yuksak niyatini shundayligicha o‘tkazib yuboradi? Axir bularning barchasida ajdodlarimizning imdodi bo‘lib, boboyu momolarimiz tavajjuhida insoniy pokdomonlik, oilaparvarlikni o‘rgatish san’ati bor. Holbuki asar ko‘z ochgan bundan chorak asr oldingi davrda aynan adib jonlantirgan odat-qadriyatlarimiz qafasda, oyoq osti edi. Adib yuragining to‘ridagi bu qadriyatlarni jasorat qilib, ochiqlikka chiqardi. Boshiga qora kaltak tushishini bilaturib, ufqni, uzoqlarni ko‘zladi.
Asar ming yillik urflarimizni, Alloh halollagan juftlikni tarannum etish bilan boshlanadi. "Sovchilar qadami qizlik uyga sharaf".
Afsuski, yillab onglarni ko‘r etgan sovet mafkurasining kasofatiyu erkin sevgi-ma’naviy buzilishning oqibatida sovchilarsiz juftlashgan, nikohsiz er-xotin bo‘lgan, chimildiq ko‘rmay kelin-kuyov sanalgan, el otasini bilmay farzand ko‘targan onalarning hatto gunohini-da his qilmay yashayotganidan ko‘z yumib bo‘ladimi?
"Oydinda yurgan odamlar"da bunday bandalardan yozg‘irish yo‘q. Balki, o‘zlikka qaytish, xalqqa o‘z ulug‘ligini eslatish bor. Shu bois bu lahzalar o‘z boshingizdan kechayotganday hayajonlanasiz, orziqasiz. Orziqish qatorida o‘rganasiz. Sergak tortasiz. Mana o‘sha sovchilar kelishi, to‘y tadorigi,  qanday qilib kattalarimiz bir oilani bunyod qilish manzarasi:
"— Xush ko‘rdik, xush ko‘rdik.
— Xushvaqt bo‘l, qassob, xushvaqt bo‘l. Qani, iloho omin, shu uyda katta-katta to‘ylar bo‘lsin, Ollohu akbar.
— Ollohu akbar! Aytganingiz kelsin!
— Singilning boshiga baxt qushi qo‘nib turibdi, qassob, uchirib yubormasang bo‘ldi.
— Aslini bilmay, so‘z demaslar, naslini bilmay qiz bermaslar. Kim ekan u? 
— Qoplonmi? Bo‘lmaydi!
— Qassob, og‘ir bo‘l, somonday og‘ir bo‘l.
— Og‘ir bo‘lsam, bo‘lmasam! Uningiz na salomni biladi, na alikni biladi!
— Qassob, ko‘ngling bilan eshit, quloq aldaydi, aqling bilan ko‘r, ko‘z aldaydi.
— Men bir nima deyolmayman. Og‘ayni jamoa bor, qiz boqqan yangasi bor. Yana bir kelinglar, maslahatlashib olaylik".
Kimdir odatiy, oddiy bu manzaradan nima o‘rgansa bo‘ladi degan xayolga borishi mumkin. Biroq uy sohibining "naslini bilmay qiz bermaslar", deb kuyov bo‘lmishning kimligini surishtirishi, uy sohibining fikrini yaxshilikka o‘zgartirish uchun sovchilarning qilgan sa’y-harakati, aytgan hikmatlari va oxiri Eson qassobning oldin yaqinlar bilan bir kengashaylik, degan javobida ikki yosh oila qurishidan, xususan, birovga qiz berishdan oldin kuyovning kimligini sinchiklab surishtirish zarurligi har bir ota-onaga aytilmasdan anglatiladi.  Avvalo taqdir, keyin yana shunday so‘rab-surishtirishlar bilan mustahkam oilalar bunyod bo‘ladi. Bunga qo‘shimcha yozuvchining ajib tasvirlarida qiz-yigitlarimiz o‘rnak olsa bo‘ladigan, aslida elimizda qadimdan shakllangan milliy ibratlar bor. Mana, kuyov bo‘lmishga rozi bo‘linib, bunga Oymomoning o‘zi ham ko‘ngildan shukronalar aytib turganiga  qaramay, qizning yangasiga qilgan pokdomon javobida faqatgina o‘zbekkagina xos hayo, andisha balqib, kishi ruhiyatini yorishtiradi. Oymomoning shu javobi ila uni Barchinoy, Zuhraxon, Shirin, Layli, Kumushbibi, Ra’no kabi hayoda tengsiz ayollarimiz qatoriga qo‘yamiz.
"— Sen nima deysan?
— Nimani nima deyman?
— Talmovsirama, biror nima de. Sovchi kepti.
— Kimga?
— Menga bo‘larmidi, senga-da.
— Eb-ey, men sizga nima qildim? Boring-e!
— Uyalsang, uyalmasang bu barimizning boshimizda bor savdo. Biz ham senga o‘xshab uyalib edik. Mana oqibati, jiyaning sho‘rpillatib emib o‘tiribdi.
— Erga tegaman deb o‘lib o‘tirganim yo‘q...
— Men senga o‘lib o‘tiribdi deb o‘ylabmanmi. Menga qara, bugun bo‘lmasa ertaga baribir kelin bo‘lasan... Joyi chiqib turibdi, xo‘p deyaver. Qoplon yelkasida ikki uy tiklasa bo‘ladigan yigit.
— Men undaychikin odamni bilmayman...
— Endi bilasan-da. Aytganimdan qolma. Chiroying borida chinoringni top!"
Sobiq sho‘ro zamonasida qizil mafkura teskari tashviqot yuritdi. Ayolni erkakka qayrash, xotinni eriga tezlash bo‘ldi. Allaqanday ildizsiz tenglik, teng xuquqlilik haqida balandparvoz jar solinib, elda shakllangan, shariatda belgilangan to‘xtamlarga, Haqning qonuniga teskari ish tutildi. Aslida xonadondagi har kimning o‘zi egallab bo‘lmas o‘rniga, otaning oila boshliqligiga, hammadan ko‘proq mas’ulligiga, or-nomus posbonligiga, onaning undan-da muqaddas hurligiga, kelajak-farzandlar tarbiyasiga jon-fido bo‘lishligiga zaha yetkazildi. Oqibat ro‘zg‘orning gapi ko‘chalarga chiqdi. Oqibat tirik yetimlar ko‘paydi. Oqibat hayotga yengil-elpi qaraydiganlar ortdi. Oqibat ayrim qutquga solingan ko‘ngillarda "Sen zo‘rmi-men zo‘r" xurujida otigagina oila qoldi, er erligini, xotin xotinligini unutay dedi. Hassos yozuvchimiz o‘sha mash’um zamon ayni "gullagan"da ham Oymomo onamiz timsolida ayolga odil va mehrli ta’rif beradiki, bu ta’rif g‘oyat rost va go‘zal.
"Ayol zoti azzancha o‘ziga to‘q bo‘lsin, yegan-ichgani oldida bo‘lsin, azzancha serurug‘, seravlod bo‘lsin, baribir... Baribir, o‘z oti bilan... zaif bo‘ladi. Shu bois hamisha boshida panohi bo‘lishini xohlaydi. Ayol zoti azzancha o‘ziga mustaqil bo‘lsin, mag‘rur bo‘lsin, baribir ana shu panohiga bosh egib yashaydi. Bosh panohi amaldormi? Bosh panohi kambag‘almi? Ko‘rmi yo kalmi? Bosh panohi mayibmi? Baribir, ayol zoti uchun baribir! Ko‘mirchi bo‘lsin, temirchi bo‘lsin, to‘rt devor ichida suyukli bo‘lsin. Ayol zoti ana shu panohiga suyanib yashaydi. Ayol zoti azzancha xo‘rlikni ko‘taradi, azzancha tahqirlashni ko‘taradi. Ammo "boshi ochiq" degan gapni ko‘tarolmaydi! "O‘nta o‘g‘lim bo‘lmasin... cholim o‘lmasin", demish gap, ayollar yuragidan otilib chiqqan bo‘ladi!"
Bolajon xalqmiz. Bolasevarlikda, bolaboqarlikda o‘zbeklarga yetadigani bormi? "O‘nta bo‘lsa o‘rni boshqa, qirqta bo‘lsa qilig‘i boshqa" maqoli o‘zbek dilining kengligidan to‘ragan. Shu bois oilaning eng ulug‘. quvonchi, eng ulug‘ tayanchi farzandlar. Shu bois ham bolali uy bozor, bolasiz uy mozor bo‘ladi. Shu bois o‘zbek oilasida eng og‘ir fojia, hech qachon taskin topib bo‘lmaydigan fojia bu tirnoqqa zorlik. Tog‘ay Murodning "Oydinda yurgan odamlar"ida bu fojia shunday nozik ruhiyona manzaralar bilan tasvirga tushirilganki, ularda olam-olam ko‘z yoshlar seli, faqat san’atkorning shuurida yuz ko‘rsatib, yurak qonidan bunyod haqiqat o‘quvchiga tutqazilgan. Odam ruhini tutib turadigan ustun nima? degan savol bor. Bunga har xalq o‘z yashash tarzi bilan turlicha javob berishi mumkin. O‘zbek ruhini tutib turadigan ustunlardan biri esa farzand. Shu ustunsiz o‘zbek ado bo‘ladi, cho‘qqilari yer bag‘irlab qoladi. Qoplon bu og‘ir savdo boshiga tushmasdan oldin qanday ruhiyatdagi kishi edi. "U o‘zini el uchun — biz uchun dil-dildan oshno biladi. Bizga sodiq mehr qo‘yadi. Biz uchun hamisha xayrixoh, hamdard bo‘ladi. Bir qorindan talashib chiqqandayin bo‘lsam deydi.
Aqalli, bir, bir yomonligimizni ko‘rsa bo‘ldi. Bizdan qo‘lini yuvib qo‘ltiqqa uradi. Biz bilan salom-alik qilmaslik payida bo‘ladi.
U bizni  shunday hayron qoldirib-qoldirib yashaydi!
U chin gaplar ko‘nglida bo‘ladi. Tilga chiqsa, yolg‘on bo‘ladi, qoladi", deb o‘ylaydi.
Shunday mag‘rur odam tirnoqqa zor bo‘lib el oldida uyatga, to‘lovsiz qarzga qolganday, haqgo‘y, pokiza bo‘lishga qaramasdan til qisiqday yuradi. Marhumlarni tirik ko‘rsatib pul olayotgan, tekshirish kelganda, buni ma’lum qilganlarni ig‘vogarga chiqargan qishloq kengashi kotibi kabi nomardlarga bir og‘iz so‘z demaydi, ammo dildan la’natlaydi. Yolg‘izlikdan yig‘lab, ulardan yozg‘iradi. Hamma dardini ichiga oladigan bo‘ladi.
Oymomoning farzand kutib, buning umidida tashqi ko‘rinishida bo‘lgan o‘zgarishlar bundan-da antiqa, erinikidan-da dahshatli. U qirq beshdan o‘tganda yuzlariga sepkil toshib to‘lishadi. El, mahalla-ko‘y: Oymomoning bo‘yida bo‘libdi, Yaratganning o‘zi nolasini eshitibdi, farzandning erta-kechi bo‘ladimi, ishqilib, eson-omon qutilib olsin deb o‘ylaydilar, gap tarqatadilar. Aslida yozuvchining yurakda ko‘z ochgan mardona xulosasi bilan ayolning ulug‘,  hayotning esa shafqatsiz jihatini ochadi:
"Aslida... unday emas! Ayol zoti chinakam farzandni orzu qilsa... xuddi bo‘yida bo‘lishiday to‘lishadi! Ayol ruhiyati shunday, ayol tani shunday, ayol qalbi shunday! Tabiat ayolni farzand uchun yaratadi". Ayniqsa Oymomo onamizning Robiya hamsoyasining go‘dagiga yig‘lab-yig‘lab, go‘dak isiga mast, o‘z go‘dagiga zor bo‘lib,  tanida bir mo‘’jiza yuz berishi so‘qirning ham ko‘ziga yosh keltiradi. "Yo qudratingdan" deb ichingizni bir ilohiy yorug‘lik tilib yuboradi. Bizga qolsa bu o‘rin adib tomonidan inson yuragini anglashning eng cho‘qqi nuqtasi. Mana o‘sha cho‘qqi:
"Onamiz ko‘kragiga... Sut keldi". Demak, farzand oila tirgagi, ota g‘ururi, ona baxti-sharafi ekan, nega ayrimlar bu baxt va haqiqatdan ko‘z yumadilar. Alloh ularga shu baxtni in’om etgani holda noshukurchilik qilib yuradilar. Axir oramizda ichkilikka berilib, nafs, hirs balosiga giriftor bo‘lib, bola-baqrasini qon qaqshatgan, begunoh go‘daklarni yarim ko‘ngil qilib, odamlarga qo‘shilolmaydigan holga solganlar ozmi? Yoki bola umrimning egovi deb yetimxonalarga eltib tashlab, tirik sag‘irlarni ko‘paytirgancha o‘zlari yallo qilib hayotning shu chinakam farog‘ati deb bilganlar, ichki dunyosini kuydirganlar yo‘qmi? Ular farzand inson uchun eng oliy ne’mat ekanligini chuqurroq anglasalar edi, bu o‘tkinchi umr mazmun kashf etib go‘zalroq bo‘lmasmikin. Ehtimol, xuddi shunday ota-onalar "Oydinda yurgan odamlar" kabi chinakam adabiyot namunalarini ko‘proq qo‘lga olib xonadonda,  oila davrasida o‘qisalar edi... ozgina bo‘lsa-da o‘zbeklik, o‘zlik eslanib, bir lahza bo‘lsada oilani aziz, qadrli, mustahkam etadigan ustunlarga ko‘zlari tushib, haqiqat sari borishlari, farzand sog‘lom, shirin, mashaqqatli turmushining javohiri ekanligini teranroq anglashlari mumkin.