Maxtumquli Firog‘iy XVIII asr ma’rifiy she’riyatining buyuk darg‘alaridan bo‘lib, butun turkiy xalqlar uchun tushunarli va sevimli shoir, ma’rifatli siymo, orif oshiq, sohibi hikmat bo‘lgan valiy zotdir. Uning insonparvarlik, xalqparvarlik, vatanparvarlik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan she’riyatida pok islomiy ma’rifat ruhi gurkirab, yashnab turadi. 
Maxtumquli taqriban yilda Turkmanistonning janubi-g‘arbidagi Atrek (Atrok) daryosi sohillarida, ma’rifatli islomiy oilada dunyoga keladi. Otasi Davlatmand Ozodiy o‘z davrining taniqli shoirlaridan bo‘lib, uning she’riy kitobi hamda "Va’zi Ozod" nomli asari mavjud. Ozodiy ijodi, ayniqsa, "Va’zi Ozod" kitobi, chamasi, to‘liq islomiy ruhda bo‘lgani bois sho‘ro davrida yetarli o‘rganilmagan. Bu kitobda muallif ulug‘ mutafakkir shoir Alisher Navoiy ijodini yaxshi o‘zlashtirgan, ayniqsa, "Mahbub ul-qulub" asaridan ta’sir olgan adib sifatida namoyon bo‘ladi.
Davlatmand Ozodiy shunchaki shoir emas, balki zamon allomasi, taqvo va ma’rifat ahlining peshvosi, avliyoi barhaq ekanini Maxtumqulining bir necha marsiyasidan anglash mumkin. Shoir otasi haqidagi marsiyada yozadi:

Molu davlatlarga ko‘ngil qo‘ymadi, 
Bu jahonning ishratini suymadi,
Eski sholdan ortiq po‘shish kiymadi,
Oxirat uyi bo‘ldi qasdi otamning.

"Munkir bilmas, muxlislarning shakki yo‘q, Payg‘ambar dastidir dasti otamning" satrlari hazrati Rasululloh (s.a.v.)ning: "Kimki bir olim kishini hurmat qilsa, muhaqqaq, u meni hurmat qilgan bo‘ladi" hamda: "Har bir muttaqiy olim mening ahli baytimdandir" degan muborak hadisi shariflariga asoslangan.
 
Nuqabo der: uch yuz eran ko‘rishdi,
Chiltanda otamga nazarim tushdi,
Nujabo borsam, hafttanlarga qorishdi,
Abdollardir chin payvasti otamning.

Bu misralar Ozodiyning shubhasiz valiy zot ekanini anglatadi. Nuqabo, Nujabo avliyolarning muayyan guruhlaridir. "Nuqabo" – "naqib" so‘zidan, naqiblar – biror jamoa va guruhning ulug‘lari, e’tiborli kishilari, raislari; "nujabo" – "najib" so‘zidan, najiblar – buzurgvorlar va tanlangan aziz zotlar degani. Abdollar – valiylikning qutbdan oldingi martabasiga erishgan zotlar, demakdir.

Mahshar kuni g‘amsiz kirar behishtga,
Har kim chindan bo‘lsa do‘sti otamning! -

Bu satrlar hazrati Payg‘ambarimiz(s.a.v.)ning "Kishi oxiratda yaxshi ko‘rgan kishisi bilan birga bo‘ladi", degan hadisi shariflariga tayanadi. Maxtumqulidek shariatda sobitqadam va istiqomatda mustahkam zotning bu mujdasi oddiy ta’rif emas, balki ma’no olamidan yetgan shavq natijasidir.

* * * 

Maxtumquli otasi singari boshlang‘ich ta’limni qishloq maktabida oladi. Keyin Markaziy Osiyoning ulkan madaniyat va ilm-fan markazlaridan bo‘lmish Ko‘hna Xiva shahrida, "Sherg‘ozixon" madrasasida o‘qiydi. Qiziloyoq ovulidagi (hozirgi Chorjo‘y viloyati, Xalaj tumani) Idris Bobo madrasasida bir qancha vaqt ilm oladi. U Buxoroi sharifdagi Ko‘kaldosh madrasasida ham ta’lim olgan, degan ma’lumot bor. Xivadagi eng nufuzli o‘quv dargohi sanalmish "Sherg‘ozixon" madrasasida Maxtumquli uch yil o‘qib, muhim ilmlarni o‘zlashtirib, Qur’oni karimni xatm qiladi, o‘zi aytganidek, dili ochiladi, oq-qorani, haq-nohaqni, do‘st-dushmanni ajratadigan bo‘ladi. Yosh olim madrasa bilan xayrlashuv she’rida shukrona tuyg‘ularini bunday ifoda etadi:

Haqdan bizga buyruq – farz erur bilim,
Senda ta’lim oldim, ochildi dilim,
Kelsin deya kutar ul Karkaz elim,
Ketar bo‘ldim, xush qol, go‘zal "Sherg‘ozi".

Ajratarman endi oqu qaroni,
Do‘st-raqib, qardoshim, Haqni, yoronni,
O’qidim, ko‘tardim Kitob – Qur’onni,
Ketar bo‘ldim, xush qol, go‘zal "Sherg‘ozi".

Shoir she’r davomida "Ilm, ta’lim olgan seni unutmas", desa, oxirida "Aslo unutmasman tillo qopisin" deya minnatdorlik izhor etadi. Biz bu she’rga "Xivadagi Sherg‘ozixon madrasasi bilan xayrlashuv" deya ost sarlavha qo‘ydik. U Xivadan qaytgach, mudarrislik qilgani, ayni vaqtda zargarlik bilan shug‘ullangani naql qilinadi.
Maxtumquli arab, fors tillarini puxta o‘zlashtirgan, chig‘atoy – eski o‘zbek tilini mukammal bilgan. Bu hol uning ijodidagi so‘z boyliklaridan ham ayondir. 
Ijodidan ma’lum, Maxtumquli Markaziy Osiyo va Yaqin Sharqning bir qancha diyorlarini kezgan, Buxoro, Xiva, Afg‘oniston, Ozarboyjonda bo‘lgan.
"Zangi Boboni ko‘rsam", deyishiga ko‘ra, Toshkentga ham kelgan bo‘lishi kerak.

Na’layni Arshga tojdir,
Nomi olamga foshdir,
Ikki jahon muhtojdir -
Arab zabonni ko‘rsam, -

deyishiga ko‘ra, Madinai munavvarada hazrati Payg‘ambarimiz(s.a.v.)ning muborak ravzalarini ziyorat qilmoq niyatida ekani, yana: "Iymonim yo‘ldosh bo‘lsa, Borsam, Ka’bani ko‘rsam" yoki: "Niyatim Ka’badir, xayolim hajdir, Ixlosim bor haj tavofin etmoqqa", deyishiga qaraganda, muborak haj ibodatini ado etmoqni niyat qilganligi anglashiladi.

* * *

Naqlga ko‘ra, Maxtumqulining ilk she’ri "Turgil, dedilar" manzumasidir. Shoir she’rda Alloh taolo ato etgan ma’naviy ikromni shukrona va hissiyot bilan bayon etadi:
 
Bir kecha yotardim, tunning yarmida,
To‘rtta otliq kelib, "Turgil!", dedilar,
"Xabar bergaydirmiz fursat yetganda,
Bul yerda erlar bor, ko‘rgil!" dedilar.

Nazarim tushganda ul to‘rt mardona,
Ko‘nglim jo‘sha keldi, boshim gardona, -

deya shoir ma’no olamida erlar – valiy zotlarni ko‘rib, ko‘ngli jo‘sh urib, boshi aylanganini aytib, his-hayajonini izhor etadi. Ma’no olamidan Maxtumquliga insonlarni she’r bilan Haqqa da’vat etish izni va iste’dodi berilgani manzuma zamirida ifodalangan. Bu "O’g‘lon, Alloh yoring, borgil, dedilar" satridan ham anglashiladi.

Ye.E. Bertels bu she’rni A.S. Pushkinning "Prorok" ("Payg‘ambar") nomli she’ri bilan taqqoslab, mushtarak va farqli jihatlarini topishga uringan. Chunki, unda ham "Turgil, ey Payg‘ambar, chorla, da’vat et!" degan xitob bor. Ammo Pushkinning "Payg‘ambar" she’ri aslida hazrati Rasululloh sallallohu alayhi va sallam haqlarida bo‘lib, unda, shaqqi sodr, ya’ni, bolalikda hazrati Payg‘ambarimizning ko‘kraklarini farishtalar yorib, qalblarini poklagani, keyin esa ko‘ksilariga hikmat to‘la cho‘g‘dek oltin jom joylaganlari hamda vahiy voqealari, u zotga insonlarni ogoh etib, Haqqa da’vat qilish amr etilgani ifodalangan. She’rdagi: "Vosstan, prorok, i vijd, i vnemli" ("Turgil, ey Payg‘ambar, chorla, da’vat et") satri "Muddassir" surasidagi "Qum fa anzir" – "Tur va ogoh et!" oyatidan olingan. Pushkin yozadi:

Yotardim kimsasiz yobon ichinda,
Menga vahiy keldi Allohdan shunda:

"Turgil, ey Payg‘ambar, chorla, da’vat et,
Irodamga bo‘ysun, bas, tamomila;
Sen barru bahrni kezib, irshod et,
Insonlar qalbin yoq, haq Kalom ila!" 

Pushkin Qur’oni karim tarjimasini o‘qib, "Podrajanie Koranu" ("Qur’ondan iqtibos") she’riy turkumini yilda yozgan bo‘lsa, oradan ikki yil o‘tib, yilda "Payg‘ambar" degan she’rini bitgan. Demak, bu orada u hazrati Payg‘ambarimiz(s.a.v.)ning hayotlarini ham o‘rgangan, deyish mumkin. Ammo she’rda Payg‘ambarga mos bo‘lmagan nojoiz so‘zlar ham borki, bu ifodalar shoirning o‘z shaxsiga oiddir. Negaki, u she’rning ilk nusxasida so‘nggi baytni o‘z-o‘ziga xitob qilish bilan yakunlagan. Keyin qayta ishlab, Qur’on oyati ma’nosini ifodalagan.
Maxtumqulining "Turgil, dedilar" she’ridagi tafsilot zohiran hazrati Payg‘ambarimiz voqealariga o‘xshagani uchun Bertelsni qiziqtirib qolgan. Holbuki, Hazrati Payg‘ambarimiz voqealari vahiyga va Qur’onga asoslangan, Maxtumquli voqeasi esa ma’no olamidan yetgan xabardir. She’rlarda o‘xshashlik yo‘q, voqealarda o‘xshashlik bor. Bas, Bertelsning taajjubi ilmga asoslanmagan, balki zohiriy o‘xshashlikdan tug‘ilgan mulohazalardir.

* * * 

Maxtumquli o‘z davrida bosqinchilar zulmi ostida qolgan xalqni birlashtirishga, yurtni tashqi va ichki dushmanlardan ozod etishga o‘z iste’dodi bilan harakat qildi. Shoir yozadi:

Ustimizdan dushman hukm suribdur,
Mo‘‘min bari jabru jafo ko‘ribdur,
O’g‘il-qizni xor o‘rniga beribdur,
Xatarlar ul joydan surilsin endi!..

Boshqa she’rida esa shoir el-yurt ahvolining kundan-kunga yomonlashib borayotganidan, chamandek vatan tikanzorga aylanayotganidan faryod chekadi:

Naylayin, kun kundan yomon,
El yurtimni tutdi tuman,
Marg ostida ajab chaman,
Boq, bu kun ul xorga do‘ndi...

Hamisha el-yurt dardu armoni bilan yashagan Maxtumqulining yoniq she’riyatida shafqat va zulm, yaxshilik va yomonlik, mardlik va nomardlik, jo‘mardlik va tubanlik kabi xususlar bir-biriga qarama-qarshi holda tavsiflanadi, yaxshi xislatlar ulug‘lanib, yomon xislatlar qoralanadi.
 
Maxtumqulining ijodi Qur’oni karim, hadisi shariflarga, tasavvuf ta’limoti, valiylar hikmatiga hamda Alloh O’z huzuridan ato etgan ilmi laduniyga asoslangan. Uning siyosiy qarashlari ham sog‘lom e’tiqod tamoyillariga tayangan bo‘lib, bu mo‘‘jaz bir ilmiy tadqiqotga asos bo‘ladigan mavzudir. Davr hukmdori – Ahmad shohga bag‘ishlangan she’rida shoir: "Sen dinni rivojlantir. Shohlarning shohisan, islomning quvvatisan" deydi.
Albatta, shoirning siyosiy g‘oyalari o‘z davri tarixi bilan izohlanadi.

* * *

Maxtumquli she’riyati – nurli she’riyat. Uning ijodida dunyoviy va uxroviy ilm-ma’rifatdan xabar beruvchi savol-javob tarzidagi she’rlar alohida mavqe’ni ishg‘ol etadi, yuraklarni larzaga soladi. Adibning Turdi shoir bilan aytishuviga diqqat qilaylik:
 
Maxtumquli:
– Ul nimadir, yoqasi bor, yoni yo‘q?
Ul nimadir, qanoti bor, qoni yo‘q?
Ul nimadir, odam yutar, joni yo‘q?
Shoir bo‘lsang, shundan bizga xabar ber!

Turdi shoir:
– Ul kafandur, yoqasi bor, yoni yo‘q,
Kapalakdur, qanoti bor, qoni yo‘q,
Qaro yerdur, odam yutar, joni yo‘q,
Bizdan salom bo‘lsin, javob shundaydir...

Maxtumquli:
– Ul nimadur, yemadilar, to‘ydilar?
Ul nimadur, qiyomatga qo‘ydilar?
Ul kim edi, tovonidan so‘ydilar?
Shoir bo‘lsang, shundan bizga xabar ber!

Turdi shoir:
– Ul diydordur, yemadilar, to‘ydilar,
Ul namozdur, qiyomatga qo‘ydilar,
Nasimiyning tovonidan so‘ydilar,
Bizdan salom bo‘lsin, javob shundaydir...

Savol-javob she’rlarida "tajohuli orifona" tarzida, ya’ni bilib turib bilmaslikka olib, zamondoshining iste’dodi va ilmi-ma’rifatini sinash uchun savollar o‘rtaga qo‘yiladi. Bu so‘roqlarga javob berish uchun esa iste’doddan tashqari, keng qamrov, nozik farosat, ulkan ilm-irfon ham bo‘lishi zarur.

* * * 

Aytganimizdek, Maxtumquli faqat iste’dodli shoir emas, balki ulkan alloma, ahli hol, ahli sirr, ahli hikmat bo‘lgan orif zotdir. Ma’no olamida uning bir qancha aziz siymolar bilan irtiboti borligi anglashiladi. Bir qancha she’rida u haq Payg‘ambarlar, mashhur avliyolar bilan bog‘liq tushlarini farah va shukrona bilan bayon etadi. Chunonchi, hazrati Shoh Bahouddin Naqshband huzurida olgan fayzlarini bunday ifodalaydi:

Bir kecha yotardim, Shohi Naqshband
Karami jo‘sh urib, bir non ketirdi;
O’ng qo‘lida boda – gulgun sharobi,
Chap qo‘lida toza biryon ketirdi...

She’rda Maxtumquli Bahouddin Naqshband hazratlarining ma’naviy tavajjuh va himmatlariga mazhar bo‘lganini oshkor etmoqda. "Boda – gulgun sharob"dan murod ishqi ilohiy, ulug‘ valiy ruhoniyatidan yetgan ma’naviy tavajjuh, "toza biryon" esa hikmat natijasi bo‘lgan ma’naviy nasibadir.
Boshqa bir she’rida shoir "sayron ichinda" – sulukdagi sayr chog‘ida Payg‘ambarlar va aziz avliyolardan iborat nafar siymoni ko‘rganini bildiradi va: Turkiston egasi – Xoja Ahmad Yassaviy ham ular orasida borligini aytadi:

Turkiston egasi – sarvar,
Imom Qosim, Imom Ja’far,
Yahyo bilan Nuh Payg‘ambar,
Boyazid Sulton ichinda...

She’rda zikr qilingan Imom Qosim – xojagon silsilasidan hazrati Qosim ibni Muhammad ibni Abu Bakri Siddiq, Imomi Ja’far esa hazrati Ja’fari Sodiq raziyallohu anhumo hazratlaridir. She’r yakunida shoir: "Maxtumquli, sirim ko‘pdur..." deb o‘z-o‘ziga sig‘mayotganini, loyiq sirdosh izlayotganini bildirib o‘tadi.
Shoir ijodida ilohiy ishq mavzuyi alohida o‘rin tutadi. Ammo u ko‘plab mumtoz shoirlardek, ijodda majoziy muhabbatni bahona qilmaydi, balki haqiqatni kuylaydi. Shoir aytadi:

Oshiqlar Haq ishqinda
Hayrondadir-hayronda.
Ko‘z intizor izinda
Giryondadir-giryonda...

* * * 

Zamonlar o‘tgan sari, shoirlarni yalpi qoralovchi, hatto ularga noloyiq ayblar taqovchi guruhlar paydo bo‘la boshladi. Ilmi va ma’rifati sayozligi yoki nokomil "ustoz"lardan ta’lim olib, chetdan kelgan dunyoqarashlarga berilgani sabablimi, ba’zilar Qur’oni karimda shoirlar haqida kelgan oyatlarni noto‘g‘ri tushunib, o‘zlaricha ta’vil qiladi. Holbuki, unda istisno oyati ham bor bo‘lib, mehribon Alloh iymonli shoirlar bilan iymonsiz shoirlar o‘rtasidagi tafovutni aniq-ravshan bayon etgandir. Chunonchi, Alloh taolo aytadi: "Shoirlarga yo‘ldan ozganlar ergashur. Ularning (so‘z vodiylaridan) har vodiyda daydishlarini (ya’ni, o‘zlariga yoqib qolgan eng tuban kimsa yoki narsalarni ham ko‘kka ko‘tarib, yoqtirmaganlarini tuproqqa qorishlarini) va o‘zlari qilmaydigan narsalarni gapirishlarini ko‘rmadingizmi?" ("Shuaro" surasi, --oyatlar. Alouddin Mansurning izohli tarjimasidan).
Bu oyatlar hazrati Payg‘ambarimizni va Islomiyatni hajv qilib, qoralagan iymonsiz, kofir shoirlar xususidadir. Keyingi oyatda esa Alloh taolo bunday deb marhamat qiladi: "Magar iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan hamda doim Allohni yodda tutgan va (ilgari) mazlum bo‘lganlaridan keyin (Islom zafar topgach), Qolib bo‘lgan (qasdlarini olgan) kishilar (ya’ni, shoirlar yo‘ldan ozdirguvchi emaslar). Zolim kimsalar esa yaqinda qanday oqibatga qarab ketayotganlarini bilib qolurlar". ("Shuaro", -oyat).
Bu oyati karimadan shoirlarga baho berishda asosiy mezon iymon-e’tiqod, solih amallar va Allohni ko‘p zikr qilish ekanligi anglashilmoqda.
Ulug‘ vatandoshimiz Faqih Abullays Samarqandiy bu oyati karima sharhida bunday deydilar: "Haqni – haqiqatni so‘ylovchilar – faqatgina iymon keltirib, solih amallar qiladigan, Allohni ko‘p zikr etadigan kishilardir. She’r va boshqa narsalar bilan mashg‘ul bo‘lishlari ularni Allohning zikridan chalg‘itmas, aksincha, bu ishlar Allohni yanada ko‘proq zikr qilmoqqa sabab bo‘lur". ("Tafsir ul-Qur’on", -sahifa).
Yana Abullays Samarqandiy hazratlari aytadilar: "Allohni va Uning Rasulini madh etadigan, insonlarga nasihat va o‘git beradigan hamda ularni yaxshilikka tashviq etadigan she’rlar mamduh – maqtalmoqqa loyiqdir. Bunday she’rlarni yozgan shoirlar Allohning huzurida maqbuldir». (O’sha asar, -sahifa). 
"Ruhul-bayon" kitobida ham mazkur oyati karima tarixiy misollar bilan sharhlangan.
Ma’lumki, ezgu fikr-g‘oyalarni, ishqi ilohiyni majoz yo‘li bilan ifodalaydigan shoirlar "Majoz haqiqatning ko‘prigidir" degan hadisi sharifga asoslanadilar.
She’r va shoirlar xususida bir qancha hadisi shariflar ham mavjud. Chunonchi, hazrati Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam: "So‘zda ­ sehr, she’rda ­ hikmat bor" deb lutf qilganlar.
Sahobalardan bo‘lgan bir shoir kelib, Payg‘ambar alayhissalomga: "Alloh taolo shoirlar haqida aytgan bu so‘zlardan (yuqoridagi oyatlardan) keyin bizlarning holimiz ne kechadi?" – deydi. Shunda hazrati Payg‘ambarimiz (s.a.v.): "Mo‘min kishi ham tig‘i, ham tili (ya’ni, qalami) bilan Alloh yo‘lida kurashadi. Yaratgan Egamning nomiga qasamki, sizlar otadigan o‘qning tig‘i o‘tkirroqdir", deganlar.
Imom Buxoriy hazratlarining "Al-Jomi’ as-Sahih" ("Eng ishonchli hadislar to‘plami") kitoblarida ham she’r va shoirlar haqida hadisi shariflar bor.
Imom Termiziyning "Shamoyili Muhammadiyya" kitoblarida esa, hazrati Payg‘ambarimiz (s.a.v.) o‘qib yurgan she’rlar alohida bobda bayon qilingan.
Binobarin, shoirlarga baho berishda mezon ularning iymonidir. Ularning iymon-e’tiqodi esa yozganidan ma’lum. Shu bois, bu masalaga insof va sof dil bilan yondashgan ma’qul. Shoir aytganidek:

Maxtumquli, kimki ichin sof etmas,
Ma’lumdirki, oxiratdan xavf etmas,
Ojiz tani o‘tli gurzga tob etmas,
Yo Rab, qanday bo‘lur holi bandaning?!.

Hazrati Jaloliddin Rumiy, Nasimiy, Alisher Navoiy, Muhammad Fuzuliy, Boborahim Mashrab, Muhammadrizo Ogahiy singari yuzlab mumtoz shoirlar she’riyatida esa komil iymon, ishqi ilohiy porlab turadi. Bu mustasno shoirlar silsilasida Maxtumquli Firog‘iyning o‘z maqomi bor... Shoirning majoz kuychisi emas, balki Xoja Ahmad Yassaviy, So‘fi Allohyor singari haqiqat kuychisi ekani uning xalq ommasi orasida g‘oyat sevimli bo‘lishining sabablaridan bo‘lsa, ajabmas.
Haq yo‘lidagi haqiqiy iymon sohiblari uchun she’riyat ezgulik, go‘zallik, poklik va halollik, taqvo va sadoqat, fayzi ilohiy samarasidir. Chunki hadisi sharifda aytilganidek, "Hikmatning boshi Allohdan qo‘rquvdir" va yana: "She’rda, albatta, hikmat bor". Hikmat esa Allohning xos ikromidir. Chunonchi, Qur’oni karimning Baqara surasi, -oyatida Alloh taolo: "U (Alloh) O’zi xohlagan kishilarga hikmat ato etur. Kimgaki hikmat berilgan bo‘lsa, bas, muhaqqaq, unga ko‘p yaxshilik berilibdi" deb marhamat qiladi. Hikmat – sog‘lom aqlga, sog‘lom qalbga, iymon-e’tiqod va ilmu irfonga muvofiq so‘z, barcha diniy va dunyoviy narsalarning haqqoniy hukmlaridir. Maxtumquli, shubhasiz, ana shunday sohibi hikmat zotlardandir.
Maxtumqulining butun ma’rifati, islomiy muhabbati, ishqi, shavqi, qayg‘usi she’rlarida aks etadi. She’riyat shoir qalbining ko‘zgusidir.
Maxtumquli she’riyati bani basharga qilingan otashin va ma’rifiy xitoblardan iborat.
Maxtumquli she’riyati Qur’oni karim va hadisi shariflar ma’nolarining she’riy sharhidan iborat.
Maxtumquli she’riyatining bosh yo‘nalishi: iymon-e’tiqod, o‘lim va hayot, qiyomatning haqligi, dunyoning foniyligi va oxiratning boqiyligi, ogohlik bilan oxiratga hozirlik ko‘rmoq zaruriyati kabi ezgu g‘oyalardir.

Maxtumquli, sen dam-badam
Oxirat sari ur qadam.
Yaxshi-yomon – barcha odam
Ajalning giriftoridir.

Maxtumquli she’riyati ezgulikka da’vatdir. Foniy dunyoga aldanmang, deydi shoir. 
Ma’lumotlarda Maxtumquli yoshlikda Menglixon ismli qizni sevgani, lekin unga uylanish nasib qilmagani, keyin shoir Oqqiz ismli ayolga uylanib, undan ikki o‘g‘il ko‘rgani, farzandlari yoshligida o‘lib ketgani zikr qilinadi. Mashhur sharqshunos Ye.E. Bertels: "Bunday judolikdan keyin oilaviy hayot shoirga lazzat bera olmagani haqiqatga juda yaqin", degan fikrni bildiradi. Insoniy jihatdan qarasangiz, bu fikr to‘g‘riga o‘xshaydi. Ammo mustashriqning: "Ehtimol, Maxtumqulining ko‘pchilik she’rlaridagi g‘am-alam ohanglariga shoirning oilaviy baxtsizligi ham sabab bo‘lgandir", degan fikri Maxtumqulining ma’rifati, ishqi, dardi va g‘oyalarini to‘liq tushunmaslik natijasidir. Olim keltirgan:

Jahongashta devonalar,
Men kabi hech yongan bormi?
Ishq qurboni – parvonalar,
Ul olovdan qongan bormi? –

degan band esa faqat insoniy-majoziy ishq xususida emas, balki "devonalar", "parvonalar" ifodalaridan anglashilib turganidek, ishqi ilohiy xususidadir.
To‘g‘ri, shoirning sevgisi, musibatli judolik dard-alamlari ham uning she’rlarida aks etgan. Ammo shoir ijodidagi "g‘am-alam ohanglari" aslo oilaviy baxtsizlik natijasi emas. Maxtumquli orif, oshiq, dunyo va oxiratning mohiyatini anglagan, g‘ofillik, johillik, gunoh-ma’siyatlar avj olib, dunyo shitob bilan shak-shubhasiz qiyomat sari ketayotganini ogohlik ko‘zi bilan ko‘rib turgan mard inson, alloma, iymoni butun, qayg‘usi olamshumul, dardi hayotbaxsh valiy zotdir. O’z-o‘zini xor tutib, aybdor sezib, osiy va gunohkor ekanligini izhor etib, nadomat chekishi esa solih va muttaqiylik alomatlaridandir.
Chunonchi, bir she’rida shoir o‘z yig‘isining sababini bunday bayon etadi:

Ketgan kelmas yo‘lindan,
Yomon qaytmas fe’lindan,
Diyonat xalq qo‘lindan
Uchdi, deya yig‘larman.

Hozir bizning zamonda -
Yomon so‘zlar zabonda,
Zulm ishlari jahonda
Jo‘shdi, deya yig‘larman!..

Binobarin, shoirning ulug‘ dardu Qamini foniy-dunyoviy narsalarga bog‘lash insofdan emas.

* * *

Maxtumquli ijodi turli kotiblar tomonidan ko‘chirilgan yuzlab nusxalardan hamda turkman va o‘zbek tillarida takror-takror nashr qilingan kitoblardangina iborat emas. Uning asarlari to‘liq saqlanmagan, o‘zi hayotligidayoq ba’zi dushmanlar shoirning qo‘lyozma kitoblarini yo‘q qilgan. "Yozgan kitoblarim selga oldirib, Ko‘zlarim izinda giryon ayladi" satrlari hamda quyidagi hasratli so‘zlari bunga dalildir:

G’ofillikda dushman oldi dashtimni,
Tarqatdi har yonga tengu to‘shimni,
Besh yilda bir kitob etgan ishimni
Qizilboshlar olib, vayron ayladi.

Shu yo‘sin shoir aziz umri guldek so‘lganidan g‘am-alam chekadi.

* * * 

She’rlaridan Maxtumqulining piri otasi ekani anglashiladi. Ammo u boshqa ko‘plab murshidi komillarni ham zikr qiladi. Yana ko‘plab she’rlarida u Xoja Ahmad Yassaviy, Mavlono Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Muhammad Fuzuliy, So‘fi Allohyor, Boborahim Mashrab va boshqa valiy shoirlar singari, bir piri komilni izlash, bir murshidga qo‘l berib bog‘lanish zarur ekanini ta’kidlaydi.
 
Ixlos bilan bir komilga qo‘l bergan
Yetar bir manzilga, yetmayin qolmas;

Yoki: 
Oqil bo‘lsang, ista bu yo‘lda bir pir,
Rizqingga kafildir Alloh – Muqtadir;

Yoki:
Qirqingda tavba aylab, bir murshidga qo‘l bersang,
Ko‘nglingni birga bog‘lab, aziz Subhona kelding;

Yoki:
Pulsirot ustinda, hayhot kuninda,
So‘fiylarni karomatli Pir chekar, -

satrlari bunga dalildir. Shuningdek, hazrati Bahouddin Naqshband haqlaridagi ehtiromli va muhabbatli she’rlaridan Maxtumqulining Naqshbandiya tariqatiga e’timodi kuchli ekanini payqash mumkin.

* * *

Maxtumqulining ilohiyot mavzuidagi she’rlari, jumladan, ilohiy ishq va islomiy ma’rifat tarannum etilgan asarlari mustamlaka davrida xaspo‘shlandi yoki ularning mohiyati buzib talqin etildi. Bu kungi istiqlol kunlarida biz ko‘plab mumtoz adiblar qatorida Maxtumqulining ham ilohiy ruhdagi she’rlarini sharhlash imkoniga ega bo‘lib turibmiz. Shoirning ana shunday teran ma’rifiy ma’nodagi asarlaridan biri "chiqar" radifli g‘azalidir.

Gar tutsa holimdan xabar, quruq og‘ochdan qon chiqar,
Inson sharorimdan asar topsa, tanidan jon chiqar.

"Agar mening ma’naviy holimdan, dardu ishqimdan xabar topsa, inson u yoqda tursin, hatto qurigan og‘ochdan qon chiqadi. Sharorimdan – ichimdagi olovdan bir inson asar topsa, bu ishq o‘tining bir uchquni unga yetsa, tog‘at qilolmay, tanidan jon chiqadi".
Shoir ishq dardida, ma’naviy holini, ilohiy tajalliylar ta’sirini mubolag‘a bilan oshkor etayotir. "Quruq og‘ochdan qon chiqar" ifodasida esa, aslida o‘z bag‘rining qonga to‘lganiga ishoradir. Qurigan daraxtdan qon chiqqach, tirik insondan jon chiqadi.

Qorun qilib molin ado, sad jon istar – bo‘lsa fido,
Kun sham’idan bo‘lib judo, nurin qo‘yib, pinhon chiqar.

Agar mening holimdan xabar topsa edi, benihoyat boylik egasi bo‘lgan Qorundek mutakabbir va xasis kimsa ham erib, molini sarflab ado qilar, yuz jon bu ishq yo‘lida fido bo‘lishni orzu qilar edi. "Quyosh o‘z oyidan judo bo‘lib, hatto o‘z nurini qo‘yib, mening sharorimni ko‘rib, uyalganidan pinhon chiqar edi".
Qorun – Qur’oni karimda zikr qilingan, Muso alayhissalomga zamondosh bo‘lib, adabiyotda boylik va xasislik timsolida qo‘llanadi.
Quyoshning nursiz holda pinhon chiqishi Maxtumquliga xos yangicha ifodadir.

Bir ko‘chada bo‘lsam muqim, dilga ketirsam qadri siym,
Har ko‘chai vayronadan sad ganji bepoyon chiqar.

"Agar shu ishq dardi, shu ma’naviy holim bilan bir ko‘chada muqim turib qolsam va siymu zarga biror qadr-qimmat bersam, ko‘nglimga xazina fikrini keltirsam, har bir vayrona ko‘chadan yuztadan bepoyon – hadsiz-hisobsiz ganj, xazina chiqar edi. (Ammo mening bunga xohishim yo‘q)".
Shoir o‘z qalbidagi ma’naviy xazinalar har qanday dunyoviy boyliklardan avlo ekaniga ishorat qilmoqda va agar men siymu zar istasam edim, mendan g‘aniyroq kishi bo‘lmasdi, ammo mening botin xazinam menga kifoyadir, demoqda.

Ko‘nglimga kelgan naqshlar ko‘zlarga paydo bo‘lsa gar,
Qo‘shulsa ko‘p nodonlar, komil bo‘lib, mardon chiqar.

"Agar mening ko‘nglimdagi naqshlar – ilohiy tajalliylar, ishq va muhabbat tasvirlari, hol manzaralari odamlarning ko‘ziga ko‘rinsa edi, ko‘p nodonlar birlashib, komil bo‘lib, mardi Xudo bo‘lib, avliyo bo‘lib chiqar edi".
Naqsh – matohga o‘yiladigan xilma-xil ranglar, gullar, tasvirlar, yozuvlar; tarh va loyiha; yoziq – taqdir yozuvi; timsol, shakl; ogohlik kabi ma’nolarda qo‘llanadi. Shoh Bahouddin hazratlarining kasbi matohga naqsh solish edi. Keyin u zot muridlar qalbiga ishqi ilohiyni naqsh aylaydigan murshidi komil ma’nosida Naqshband deb nomlanganlar. Shunga ko‘ra, bu o‘rindagi naqsh ilohiy ishq va ilohiy tajalliylar ma’nosidadir. 

* * *


Naqsh – yana solikka, ya’ni suluk ahliga Haqdan xabar beruvchi, uni nafsidan qutqaruvchi, ibodatga va qanoatga da’vat etuvchi vosita, solikni g‘aflat uyqusidan uyg‘otuvchi, ovoralik sarxushligidan qutg‘arib, o‘ziga kelishini ta’minlovchi haq jazbasidir. "Tasavvuf lug‘ati"da shunday keltirilgan.
Tariqat – komil inson bo‘lish, ilohiy axloq bilan xulqlanish yo‘li. Adib ana shu tabarruk yo‘lga ishora qilayotir.

Hech anglamay zeru zabar, gar topsa jazbamdan asar,
"Alif"dan, "be"dan bexabar, har damda bir Qur’on chiqar.

"Zeru zabar – arabiy yozuv harakatlari nimaligini bilmagan, "alif"dan, "be"dan bexabar inson agar jazbamdan xabar topsa, ilohiy ogohlik da’vati yetib, har nafasidan bir Qur’on chiqadi".
Bu bayt yuqoridagi baytni to‘ldirib, sharhlab keldi va naqsh ilohiy jazba ekanini isbot etdi. Haq jazbasidan asar topgan johillar ham Qur’onga muvofiq yashashni o‘rganadi, deydi adib.

Jabr etdi Jamshid joniga, kim, kirdi ma’dan koniga,
Yuz yil kirib poyoniga, na Zolu na Luqmon chiqar.

"Jamshiddek ulug‘ podshoh ham ma’dan koniga, dunyo boyliklari ichiga kirib, o‘z joniga jabr qildi. Agar dunyo xazinalari ichiga kirsa, hech kim uning poyoniga yetolmaydi, undan na Zol chiqadi, na Luqmon chiqa oladi".
Jamshid – qadimiy eron shohlaridan biri. U Firdavsiyning "Shohnoma" asarida va fors asotirida ta’riflangan mashhur timsol. Uning Qaroyib jomi bo‘lib, unda dunyoning hamma tomoni ko‘rinib turgan, deb tasvirlanadi. Shoir, Jamshiddek mashhur sulton ham dunyo jilvasiga aldandi, demoqda. Zol – Rustami dostonning otasi. 

Men ham, Firog‘iy, ul qadar aqlimni qildim darbadar,
Bir behunar topsa xabar, par bog‘labon osmon chiqar.

"Ey Firog‘iy, men ham aqlimni shunchalik sarson qildimki, agar bu ishqimdan, bu jazbamdan bir behunar, g‘ofil xabar topsa, unga ogohlik yetib, qanot bog‘lab, osmonga chiqadi".
G’azaldagi barcha baytlarga asos bo‘lgan narsa adibning holi, sharora, ishq olovi, ko‘nglidagi naqshlari, Haqdan yetgan jazbasidir. 

Maxtumquli, oz ayla so‘z, barcha qolar tog‘u dengiz,
Tuproqqa to‘lsa ushbu ko‘z, Haqdan yana farmon chiqar.

"Ey Maxtumquli, so‘zni kam qil, gapning qisqasi shuki, necha ma’dan konlari, oltin va kumush xazinalarini o‘z ichida yashirgan tog‘lar ham, necha marvarid va javohirlarni o‘z qa’rida berkitgan dengizlar ham qoladi, inson esa o‘tadi. Inson vafot etib, ko‘zlari tuproqqa to‘lsa ham, Haqdan yana farmon chiqib, qiyomat kuni u qayta tiriladi, hisob-kitob boshlanadi. Bas, shundoq ekan, iymon-e’tiqodingni pok tutib, Haq ishqida to‘g‘ri yasha".
Baytdagi "Haqdan yana farmon chiqar" jumlasi "qayta tirilishga hukm bo‘ladi", ma’nosidadir. Bu baytni shoirning boshqa satrlari bilan sharhlash mumkin:

Maxtumquli, sirim cho‘xdur,
Men nalayin, ochan yo‘qdur,
O’lmoq haq, tirilmoq haqdur,
O’qudim Qur’on ichinda...

Ya’ni, Haqdan farmon chiqib, qayta tirilish Qur’onda bildirilgan ilohiy haqiqatdir, deydi shoir. Chunonchi, Qur’oni karimda Haq taolo: "O’lik yer ular uchun (qayta tirilishga) bir oyat alomatdir" ("Yosin" surasi, -oyat) deydi, "Qiyomat" surasida esa: "Inson Bizni uning (chirib tuproqqa aylanib ketgan) suyaklarini hargiz to‘play olmas, deb gumon qilurmi?! Yo‘q, Biz uning barmoqlarini (ham) tiklab, joy-joyiga keltirishga qodir Zotdirmiz" (, -oyatlar) deb ogohlantiradi. Bu haqda oyatlar ko‘p. Maxtumquli ana shu oyatlarga ishora qilayotir.

* * * 

Maxtumquli XVIII asrning 0-yillarida vafot etgan. Uning qabri tug‘ilgan yurti – Atrek (Atrok) bilan Sangitog‘ orasidadir. Shoir otasi Ozodiy yoniga dafn etilgan.
Maxtumquli odamzodning dardu armonlari bilan yashab, o‘z ma’rifati bilan barcha xalqlarga sevimli bo‘lgan valiy shoirdir.
Og‘ir mustamlaka zamonlarida Maxtumquli she’riyatini takror-takror o‘zbek kitobxonlariga taqdim etgan muhtaram tarjimon Jumaniyoz Sharipov shoir ijodiga qo‘l urayotgan barcha yangi tarjimonlarga haqli ustozdir. U kishining tajriba maktabidan biz ham bahramanddirmiz.
Ushbu "Saylanma" kitobi Maxtumqulining yilda "Turkmaniston" nashriyotida chop etilgan ikki jildlik turkmancha "Saylangan asarlari"dan tanlab olindi. Ilgari o‘zbek tilida nashr qilinmagan she’rlari bilan birga tanish she’rlari ham turkmanchadan qayta tabdil etilib, kitobga kiritildi. Birinchi bois, u she’rlarga muhabbatimiz kuchli ekani bo‘lsa, ikkinchi bois – u she’rlarning ba’zilaridan mustabid tuzum qolipiga sig‘magan ayrim bandlar qisqartirilgani, ayrim so‘z va iboralar esa o‘zgartirilganidir. Bunda ularni to‘liq taqdim etmoqdamiz. Tarjimada ixtiyorsiz yo‘l qo‘yilgan nuqsonlar uchun kitobxondan uzr so‘raymiz. To‘plam xususida muhtaram o‘quvchilarning fikr-mulohazalarini kutamiz.
Ushbu kitob, shubhasiz, dunyo va oxirat mohiyatini anglashda insonga madadkor, ma’naviy oziq, ruhga quvvat, iymonga dalda bo‘lgaydir.
Maxtumquli – turkiy xalqlarning sayroqi tili, sahroning guli, gulning bulbuli, Haqning sodiq, oshiq va orif qulidir. Alloh muborak aylasin!