Shoiraning ko‘ngil daftari
Hulkar opa Olimjonova o‘zlariga yarashiqli mayin shikastalik bilan qo‘limga avaylab bir daftarni tutqazdi: “Bu omonat ayam xotirasi oldidagi mening qarzim edi. Agar imkon topsangiz, bir ko‘rib chiqarsiz... O‘zim esa jur’at etolmayapman...” Opaning nozik kechinmalar sizib chiqqan nigohidagi umiddan ruhimga titroq yugurdi.
Kundalik tarzida bitilgan “Xotira daftari”ni qo‘limga olarkanman, xayol o‘zining ko‘chalariga izg‘iy boshladi. Endi men bunda kimni uchratarkanman? Hamma bilgan, e’tirof etgan, bir qancha shoiralarning ustozi, sadoqat timsoli, xalqning erka farzandi bo‘lib kelgan Zulfiyaxonimning o‘sha ma’lum va mashhur qiyofasinimi? To‘g‘risi, shunday o‘y ham yo‘q emas edi. Biroq... Umr shomida qalqib turgan Shoiraning azoblangan vijdoni bilan yuzma-yuz qoldim. Tushundimki, haddan tashqari chiroyli so‘zlarni sevganimizdan, bu donishmandsifat ayolni og‘rib turgan bir jon ekanini unutayozibmiz. Uni o‘zimizdan — yerdan uzoqlashtirib qo‘yishimizga bir bahya qolibdi. Holbuki, uning dunyosi faqat yaltiroq ramka ichidan boqib turgan jonsiz qiyofa emas ekan...
Undagi o‘ylar, oqim qarshisidagi ojizliklar menga “Xotiram siniqlari”(1995) dostonini eslatganday bo‘ldi. Shu bois, noyob topilmani nashr uchun tayyorlayotganda, nazm shaklidagi bu so‘nggi iqrorga murojaat etib bordik.
* * *
Menmi? Men shu qadar yosh edim hali.Yoshlik — g‘am — begona biri-biriga.Qutulmoqqa anduh botqoqlaridanOsildim muhabbat shodliklariga... Menmi? Men ishq otlig‘ bir jahon aroShe’r tinglab, she’r tizib — she’rlarda qoldim... Behishtiy jaranglar — jonimga oro —O‘zimning baxtimda o‘zim yo‘qoldim.Umr bir daryo ekan, qaerdan boshlanganini bilamiz-u, qaerda tamom bo‘lishini bilmaymiz.
U ham kichik bir jilg‘adan boshlanib, yo‘l-yo‘lakay irmoqlar qo‘shilib borgani sari to‘lib-to‘lqinlanib ketaverar ekan. Uning sathi qancha keng bo‘lsa, o‘z to‘lqinida tabiatning hamma hodisalarini ma’lum darajada aks ettirib kelaveradi. Lekin bu to‘lib-to‘lqinlanishni bir umrga deb o‘ylash xato ekan.
Daryo qanday olgan bo‘lsa, shunday qaytarishi, ya’ni atrof-tevarakni bahramand qilib, saxiylik bilan o‘zidan berib borishi tufayli uning o‘zani ham torayib-torayib, keyin dengizgami, qumlikkami singib, yo‘qolib ketadi.
Umr ham shunday. Daryo boshidan kechirgan jarayonlarning hammasini inson ham kechiradi.
Tug‘ilasan, onang ko‘ksidan bahramand bo‘lib, oyoqqa turib olasan, chanqoqlik bilan saxiy tabiatning — murakkab jamiyatning hamma saxovati va tuhfalaridan bahramand bo‘la-bo‘la voyaga yetar ekansan. Go‘yo hamma narsa go‘zal, hamma narsa beo‘lchov, hammaning umri boqiy, hamma narsa abadiydek.
U davrda ko‘rgan-kechirganing — tabiat va jamiyat hodisalarining ota-onang va yaqinlaring boshiga solgan zarba va musibatlari ham go‘yo sening yoningdan ohista o‘tib ketganday. Men oilaning erkasi, fikr yetmaydigan hodisalarga to‘la voqealarning go‘zalligi, bepoyonligi, sirliligini maftuni bo‘lib yashayvergan ekanman.
O‘sha dumbul yoshlik, o‘sha hayratu maftunlik shodliklari girdobida jo‘shib, hayronlikda umrning baxtiyor fasli boqiy deb o‘ylar ekan kishi! Keyin... hayotning boshqa jilvalari, katta-kichik zarblari o‘zini namoyon qila boshlaydi.
Muhabbat quvonchlari, onalik baxtiyorligi, jo‘shqin ijtimoiy hayotga sho‘ng‘ib, qiyinchiliklariyu og‘irliklarini emas, hayotda faqat shodliklarini his etib, uning oftobro‘ylarida o‘zingni his qilish zavqi bilan umr o‘taberibdi, men orqaga qayrilib ham qaramabman... Bu yo‘lda katta-kichik dovonlar, chiroyli, salqin, oydin xiyobonlargina emas, juda qatqaloq yo‘llarda qoqinishlar, goh boshi berk ko‘chaga kirib qolishlar, goh taqdirning eng saodatli erkasi bo‘lib baxt kaftida yurishlaru beayov gurzisi ostida chilparchin bo‘lgancha, boshingni ko‘tarishga kuch topolmay, mute’ qolishlar ham bo‘lar ekan.
Nega men, shular haqida yozmadim, axir, bularning hammasi birgina mening hayotim emas edi-ku! Nega men, faqat o‘zimni emas, mehribon, jafokash, dono onamning kamtar qiyofasini chizib bermadim? Po‘lat bilan kurasha-kurasha temirchi otamning irodasi metin bo‘lib ketganini juda kechikib, kechirib bo‘lmaslik darajada kechikib tushundim?! Bu mening besh o‘g‘il ichida erka, beg‘am bo‘lib o‘sganimdan, tabiat va jamiyatdagi hodisalarni tanib, fikr etish va zavq-shavq bilan unda ishtirok etishga cho‘mib ketishdandir.
...Agar mening tabiatimda zarracha matonat, zarracha iroda va qudrat bo‘lsa, bu ota-bobolarimning qonidan va hayot taqozolaridandir.
7 avgust,1987
* * *
Onam qo‘llarida mushtday tugunchak,Tosh shaharni kezar avaxta izlab,Avaxta nechadir, zor ona necha,Nechalar yashardi zamonni “siz”lab. Keksa ko‘zlarida mo‘ldir va mo‘ldirQotgan ko‘zyoshlarga boqardim hayron.Bu sokin jussani kemirar ne sir,Ne bois muttasil dillari vayron...Onamni Xadichabibi deb atardilar. Yoshligida go‘zal bo‘lganmi, barvasta bo‘lganmi, men bilmayman. Esimni tanibmanki, uni serfarzand oilaning onasi, hamisha mehnatda, ba’zan iztirobli, ba’zan dardman holda ko‘rardim. ...Lekin kunduzning ish-tashvishlari tugab, oqshom tushganda, bizga kitoblar o‘qib berganida onamning ovozi juda sehrli bo‘lib ketar edi. Ayniqsa, qishning uzun tunlarida mehnatkash o‘g‘illarining ishdan qaytishini kutishning og‘ir tuyg‘ularini, horg‘inlikni bir pasda bartaraf qiladigan kitobxonlik onamga sabr va osoyishtalik bag‘ishlar edi...
Ayol oilaning chirog‘i deydilar. Bu chiroq tunda ham, kunduz ham bir haroratda yonib turgani va farzandlar dunyoga kelishi bilan shu harorat kaftida ulg‘aygani uchun uni sezmaydilar. Biz suvsiz qolganimizda suv, nonsiz qolganimizda nonning, tuzning qadriga yetganimizday, bolalik chirog‘i so‘nib ketgandagina chiroqsiz, haroratsiz qolganimizni his qilamiz.
Tabiat hamma onalarni birday mehrli, fidoiy qilib yaratadi. Buning hammasini shu mehr haroratisiz, suyanchsiz qolganimizdagina nimani boy berib qo‘yganimizni bilar ekanmiz.
Men onamning o‘ziga oro bergani, hatto o‘sma qo‘yganini ko‘rgan emasman. Buning boisi taqdir boshiga erta solgan beshafqat zarbalari ostida yoshligini ham unutib qo‘yganidadir. Birin-ketin Bibinisoni 18 yoshda, akam Ahmadjonni 21 yoshda o‘lim bag‘ridan yulib olganidadir... Lekin bu qotmagina, oddiy bir ayolda bu qudrat va iroda qaydan topildiki, dardini, ko‘z yoshini yutib, qolganlariga yana ham g‘amxo‘r bo‘lib qoldi...
17 avgust, 1987
* * *
Yodim siniqlari, qalq, ovoz beray,Qalqdi, yuragim, chida ber bardosh...Insonning bolaligi o‘tgan joylar xotirasi bir umrga teng ekan. Fasllarning biron-bir manzarasi ham sizni o‘tmishga qaytaraveradi.
Toshkentning mashhur Shayxontohur dahasidan xiyol chaproqda bo‘lgan Qoryog‘di mahallasining bir ko‘chasini Egarchi mahalla der edilar. Onamning onalari Hanifa buvi va tog‘am Islom egarchi shu yerda yashardilar... Men Qoryog‘diga tez-tez borishni yaxshi ko‘rar edim. Avvalo, meni bu yerga hamisha tortib turadigan bir mehrigiyo — tog‘amning kenja qizlari Manzura bo‘lsa, hozir ham sog‘inib, his qilib turganim joziba — ustaxonaning to‘ridagi qoziqqa osig‘liq dutor edi. Men bu dutorning tilga kirishini kuni bo‘yi kutishdan tolmas edim.
Tog‘amning chiroylik mardona qiyofasi, ko‘zlarining ziyrak boqishida qandaydir bir chuqur o‘ylar, yaratish zavqidagi holatini kuzatish dutordagi mashqlari kabi rohat bag‘ishlar edi.
— Dutor chalib bering, tog‘ajon!
— Sen biroz o‘ynab kel, opalaring oldiga bor, keyin chalib beraman.
— Yo‘q, men shu yerda o‘tirib tursam maylimi?
— O‘tiraver, zerikmasang.
Men zerikmas edim. Tesha uchidan uchib-uchib chiqayotgan parraxalarda xiyol nam daraxtning (hozir ham bilmayman, tol daraxtidanmi, chinordanmi, qayrag‘ochdanmi) bog‘lar nafasini keltiruvchi xushbo‘yligi menga yoqar edi. Keyin teshani yonlariga qo‘yib, fartuklarini qoqib bir yonga qo‘yib, sekin charchagan qadlarini rostlab o‘rinlaridan turar ekanlar:
— Mana endi senga dutor chalib beraman. Nimani chalay?
Men kuylarning qay nom bilan atalishini qaydan bilay? Faqat shuni bilardimki, tog‘am chertadigan kuy meni qandaydir kengliklarga, yorqinliklarga, borib-borib ufqdagi qip-qizil ranglarga kirib botayotgan quyosh nurlari etagiga boshlab ketar edi. Dutorning pardalarida goh jilg‘alarning shildirashi, goh qushlarning sayrog‘ini eshitardim. Kuy sehriga cho‘mib ketib, uning to‘xtaganini ham bilmay qolar edim.
— Tog‘ajon, yana bitta chalib bering!
— Xo‘sh, qaysi kuyni chalib beray?
— Bilmayman...
— Hozir eshitganing qaysi kuy edi?
— Siz ayting...
— Iroq, Cho‘li iroq.
— Nega cho‘li iroq?
— Sen hali ko‘rmagansan. Keng-keng dalalar bo‘ladi... U yerda na ekin bitadi, na daraxtlar ko‘karadi. Bu yerlar daryolardan uzoq bo‘lgani uchun suv ham yo‘q, shuning uchun cho‘l deb ataladi. Lekin erta bahorda bu yerlarning hammasida ko‘m-ko‘k o‘tlar ko‘karadi, lolalar ochiladi va kunlar isib ketgach, quyosh haroratidan tezda qurib ketadi. Keyin bu cho‘llarda qo‘ylar, mollar boqiladi... Endi boshqasini chalib beraymi? Men chalaman, sen o‘ynaysan. “Dilxiroj”ni chalib beraman, — deydilar tog‘am.
— Men o‘yinni bilmayman-ku!
Men hech qachon o‘ynayman deb qo‘l ko‘targan banda emasman. Balki to‘g‘ri bo‘lgandir. Yomon ijro etgandan, yaxshi tomosha qila bilish afzal...
18 avust, 1987
* * *
Mana, qalb — baxtu dard to‘la dengizim,Mavjlari shuhratim, hijron, o‘kinchim.To‘y.Buni ikki taqdir to‘g‘risidagi hikoya desa bo‘ladi...
Olti og‘ayni oilasi istiqomat qiladigan xonadonda shoshilinch taraddud. Bir dam o‘tmay, ikki erkak va ikki ayol kirib kelishdi.
...Mehmonlar asabiy, mezbonlar parishonxotir, kimlarning ko‘zlari yoshlik, lekin tong otganda nari-beri nonushta qilib, shodu xurramlikda “yaxshi qolinglar, qudajonlar” deb jo‘nab ketishdi.
Xonadonda birdan shunday jimlik cho‘kdiki, bizlar o‘zimizga joy topolmay qoldik. Keyin bilsak, bu kelganlar A’lo ammamiz ekanlar. O‘g‘illariga Sidiqa opamizni unashtirib ketishibdi. Biz, bolalar uchun mehmonlar kelgandayoq to‘y boshlanib ketgan edi. Har xil mazali pishiriqlar, katta-kichik shirin patirlar, qandu novvot, pashmagu qandolat bilan bizlarni toza siylashdi. Mehmonlar ketgandan keyin yon qo‘shnilarga atalganlarni chaqqonlik bilan ulashib ham keldik. Qo‘shnilarimiz: “Voy, to‘y bo‘ldimi, kimni unashtirdinglar”, deyishadi. Biz bilmaymiz.
Hovlimizda yigitu qizlar, olti og‘aynining hammasi ham serfarzand.
— Pochchalar kim ekan? Sidiqa opanglarni unashtirgandir, — so‘raydi qo‘shni juvon.
— Men bilmayman, — deyman.
— Ammamizning o‘g‘li Hasan aka emish, — deydi amakimning qizi Tursunoy opa.
— Voy, bechora qizey, u qari kishi-ku! — deydi achinib qo‘shni juvon.
Nazarimda, u hozir pichirlab shu eski qo‘shiqni xirgoyi qilayotganday:
Ot bog‘ladim xariga,Xaridan ham nariga.Otam meni erga berdiO‘zidan ham qariga.Men hayron bo‘laman, ustaxonada bir Hasan aka bor. Ba’zan, sochi-soqoli o‘sganda yuzi, boshi oppoq bo‘lib ketadi. Qorachadan kelgan Hasan aka juda muloyim, hamisha ma’yus, o‘g‘il bolalarga oshiq qo‘yib berib, ularni sevintirar edi. Nahot o‘sha bo‘lsa?
Opamiz uyga qamalib oldi. Na yeydi, na ichadi. Darchalari zich berkitilgan qorong‘i xonaning bir chekkasiga tashlangan yakandoz ustida cho‘zilib yotadi.
Ma’yuslik uning sutday oppoq, chiroyli yuzlarini yana ham nafislashtirib, nigohlarini o‘t oldirgan. U qandaydir ichki olovda yonib yotganga o‘xshar edi.
Kunlar o‘tdi. Bir kun ariq bo‘yida xayol surib o‘tirgan Sidiqa opamizning yoniga singlisi Xolniso opa bilan sekin borib o‘tirdik. U seskanib ketganday bo‘ldi. Ko‘zlari ma’yus charaqlab:
— Ustaxonadagi Hasan aka deganni ko‘rganmisizlar?
Bizni o‘ziga sirdosh bilganidan quvonganimizdan bijirlab ketdik:
— Ha, bilamiz, juda yaxshi amaki. Bolalarga oshiq quyib beradi...
— Yoshmi?
— Yo‘q... yosh emas... — xuddi yosh desak, xafa bo‘ladiganday bijirlab qo‘ydim. Xolniso opa meni bir turtib:
— Beaql ekansan, kap-katta qiz bo‘lsang ham, qo‘y, gapirma...
— Voy, o‘shami?— deb yuborganimni bilmay qolibman, men, o‘n yashar kap-katta qiz.
Sidiqa opaning rangida rang qolmadi. Qanday gunoh qilib qo‘yganimni keyin anglab qoldim.
Hasan aka ustaxonada ko‘rinmay qoldi.
Ko‘p o‘tmay to‘y boshlandi...
Kuz kirgan, muttasil yog‘inlar boshlandi. To‘y oqshomida ozgina qor ham yog‘ib o‘tdi. To‘y kunlari bo‘ladigan rasm-rusmlar shoshilinch, xuddi to‘yni birov buzib yuborishidan qo‘rqqanday nari-beri o‘tkazildi.
Kelinni yuvintirib, taratib, oppoq liboslar kiydirdilar. U juda chiroyli bo‘lib ketdi. Lekin oppoq ro‘molini peshonasiga tortib, ko‘zyoshlarini bilintirmaygina dastro‘mol bilan artib qo‘yar edi.
Yangalar kelinni yo‘lga tayyorladilar. Qaerdandir mushkianbar topib, kelinning sochlariga, ko‘ylaklariga surtib qo‘yildi. Lekin bu xushbo‘ylik kelinning ta’bini zarracha xushnud etgani yo‘q. U xuddi nima qilsanglar qilaveringlar, deganday o‘zini taqdirning qo‘liga topshirgan edi. Kelindagi bu kayfiyat to‘ychilarning hammasini qandaydir asabiy, parishon holga solib, to‘ylarda aytiladigan jarangli, chaqnab turadigan tantanavor so‘zlar o‘rniga og‘ir-og‘ir gaplarni pichirlab aytadigan qilib qo‘ygan edi.
Shivalab turgan yomg‘irli oqshomda kelinni olib, ikki-uch aravada ayollar yo‘lga tushishdi. Keyingi aravaga kelinning moli: sandiq, ko‘rpa-yostiq, tugunlar ortildi.
Hamon esimda, O‘qchidan Degrez mahallasigacha bo‘lgan yo‘l — juda uzoq tuyilib ketdi. Hech kim shoshilmayotganday, otlarning ham to‘yog‘idan o‘t chaqnamaydi, aravakashlar otni qamchilamaydi, to‘ylarda bo‘lmaydigan og‘ir kayfiyat hammaning zavqini, ruhini yutib yuborganday.
— Hoy, ovsinlar, yor-yor aytsalaring-chi, kelin olib ketayapmizmi o‘zi?
— Shuni ayting-a, qani, Rixsi buvi, chirmandani oling...
Men onamning ovozini tanidim.
— Chirmanda bo‘kib yotibdi, uni qizitish kerak...
— Chalavering! Hoy, yoshlar, yor-yor aytinglar qani, boshlang!
Qadim-qadimlarda to‘qilgan va shu paytgacha biron satriga zamonlar o‘z tahririni kiritolmagan yor-yor tilga kiradi:
Yig‘lama,qiz, yig‘lama,To‘y seniki, yor-yor. Ostonasi tillodanUy seniki, yor-yor...Birdan tun tinchligini buzib, ho‘ngragan yig‘i ovozi eshitildi, bu — bizning sho‘rlik kelinchagimiz Sidiqa opamizning “ostonasi tillodan uy” bo‘sag‘asidagi xo‘rlik va nadomatlar to‘la fig‘oni edi. Eh-hey, bu fig‘onlarning ham ibtidosi ming yillardan chuqur... Men sovuqqotganimdanmi, kelinning pinjiga suqilaman; uning qaynoq titroq qo‘llari bilan boshimni silashi xo‘rligimni keltirdimi, yig‘lab yubordim. Darhol Rixsi opoqi bir siltash bilan meni isciq pinjdan chetga chiqarib qo‘ydi...
27 avgust, 1987 yil
* * *
Afsusnomadan qatraAka, jonim akam — jondoshim akam,Oltmish yil izimga qaytib yig‘layin,Bo‘g‘zimda tosh bo‘lgan yo‘qlovlarimni“Oh”larim eritar — aytib yig‘layin. ...Bu dunyoda ko‘rgan azob, ko‘zyoshlarSavob posangisin xiyol bosarmi?Gumrohlik pallasin to‘ldirsa toshlar,Eng baland doriga meni osarmi?!Yoshlik, yoshlik! Sen shu qadar yorqin, jo‘shqin ekansanki, sening nacimdek qanotlaringda parpirab uchib yuraverar ekanmiz, oyog‘imiz yerga tegmas ekanmi? Axir, bizning hamma ishimiz yerda, onamiz bizni baxshida etgan muqim yerda ekan-ku! Yerning aqidalarini, yumushlarini, o‘zining oldidagi burchlarimizni, sening zavqingga yutdirib, o‘zingday beboshroq yashadimmi?
Yo‘q, aslo yo‘q. O‘shlik, goh baxtdan osmonga o‘rlab, baxtsizlik, ayriliqlardan kunjakda jizg‘anak bo‘lib o‘tmadingmi?
Xotiralar karvoni — umr poyoniga yugurgani sari — og‘ir bekatlarni oshirib yuboryapti: uni qilmadim, buni ado etmadim!.. Shuncha uzoq umrda gumroh bo‘lmasang ne-ne xayrli ishlarni qilishing mumkin edi! Bobom, momomlar qabri ustiga marmar tosh qo‘ydimmi? Shuncha jasorat, kurash va xizmatlarga to‘la, baxtsizliklarga to‘la — bizning Isroilovlar oilasi misolida, to shu kungacha kechirilgan umr va o‘tilgan yo‘llar namunasida, xalq hayotining o‘sha davri haqida hech bo‘lmasa shunchaki lavhalar yozish mumkin edi-ku! Eh... he, nimalar kechmadi bu zamon kishilari hayotida... tinmag‘ur jarayon to‘lqinlariga entikib kirib, uning beshafqat o‘pqinlariga cho‘kib ketganlar taqdiri, 20-yillardagi ko‘tarilishlar...
Yo‘qotishlar, hibsga olinishlar, otib o‘ldirishlarning boisini qidirib, moziyni kavlab ko‘rish kerak edi-ku! Nega bilimdon, iste’dodli qirchillama akam otilib ketaverdi “xalq dushmani” atalib! Nima uchun, uch akam birdan ishdan olinib, partiyadan o‘chirilib ketdilar?
Moskvada bilim olib, rahbarlik lavozimlarida ishlab turganda xalq dushmanlari va ularning homiylari atalib go‘dagidan ayrilgan onaday ikki qo‘li bo‘sh qoldilar. Hayot kechirish kerak edi, farzandlarni voyaga yetkazish kerak edi. Zavodlarda qora ishchilar bo‘lib ishlab yurdilar, mening akalarim. Ularning, ruhan ezilganliklarini ko‘rib, kuchim faqat ko‘zimga yetib yig‘lardim...
Nega “dod” deb, rahbarlar oldiga chiqmadim? Yo‘q, chiqdim. Usmon Yusupov huzuriga chiqdim. Men nodon “akang Kolimaga jo‘natilgan” desa, ishonganimdan “meni bir marta o‘sha o‘lkaga borib kelishga ruxsat bering!” deb, sevinib ketibman. Keyin bilsam, o‘sha 1937 yilda hibsga olinib, 1938 yilda otilib ketgan ekan, jigarginam.
O‘zi qanday davrda yashagan ekanmiz?.. Bunday qirg‘inni tarixda biron bir asr ko‘rmagan bo‘lsa kerak.
Tag‘in qanday yashab yuribmiz bu bebaqo dunyoda!
5 noyabr, 1988
Qozog‘istondan shoir Kengshlik “Madaniyat va turmush” jurnali uchun suhbat yozib ketdi. Men o‘ylaymanki, u hech narsa yozmaydi, bir o‘ynab ketishga kelgan bo‘lsa kerak. Hozirgi to‘s-to‘polon qiziqtiradi uni. Bu o‘tkinchi bir sahifa...
12 dekabr, 1988
Agar sanaga e’tibor bersangiz, shoira o‘sha qisqa bir davrga nisbatan o‘zining munosabatini hamda sukutini uch-to‘rtta gap bilan ifodalaydi. Bu holat menga yana 1994-1995 yillarda shoira haqida ko‘rsatuv tayyorlagan telerejissyor Dilorom Karimova bilan bo‘lgan o‘zaro bir bahsimizni ham eslatadi. O‘shanda opa o‘ta keskin ohangda shunday degan edi: “1988-1992 yillar yozuvchiyu shoirlarimiz uchun bir imtihon vazifasini bajardi. Bu sinovda ayrim taniqli ijodkorlarning yuzidagi niqoblari ochilib ketdi. U uni yozgan, bu buni sotgan, har kim o‘zini nimalardir deb oqlab, butun mag‘zavani davrga ag‘dargandi... O‘sha talo-to‘pda barcha g‘avg‘olarni jimlik bilan qabul qilib, o‘zini hurmat qilgan bir Shaxsni ko‘rdim, bu — Zulfiya opa edi. Davrning fojiasini o‘zining fojiasi bilib, sukut bilan qarshi oldi. Bu sukutda uning matonati mujassam edi... ”
* * *
Yoshim ketib–ketib, torday tarangman...
Qozonda ikki piyoz kuysa achinamiz. Bir tanda bir yurak yonib tamom bo‘lganini bilmaymiz. Bir yurakda necha she’r nish urib, ko‘karmay yonib ketayotganini o‘zim, yolg‘iz o‘zim bilaman.
23.02.86
* * *
Vaqt, vaqt, vaqt deb, umrimdan faqat ijod uchun nasib qilgan vaqtlarni kuta-kuta unga yetishganda, endi jismoniy kuch yo‘q.
She’r tug‘ilishining noyob hayajoni, dardi fikr va dilda to‘lqinlana boshlashi bilan yurakda og‘riq, miyada shovqin boshlanadi, butun borlig‘im afsus va nadomatlardan larzaga keladi.
Ey voh! She’r yaralishining mas’ud shirin damlari, davrlari o‘tmishda qoldi chog‘i! Ilhomsiz, faqat afsus, yozilmagan she’rlar ustida ko‘z yoshi to‘kishga qodir yurak bilan yana qancha yashayman?
Ijod — hayotimning yagona ma’nosi ekanini achchiq his qilayapman.
15. VI. 86
“Ikki baxtlining boshiBir yostiqqa sig‘maydi...”* * *
Kompozitor Dmitriy Kobalevskiy hikoya qiladi:
“Men Robert Rojdestvenskiyning “Rekviem” she’riga muzika yozayotgan damlar edi. Mavzu og‘ir, qayg‘uli, urushning butun dahshati nigohingdan o‘tib, seni chuqur munglarga ko‘mib tashlaydi. Birinchi notadanoq yurak bag‘irlarni kuydiradigan tovush bosimiga bas kelib ishlaysan. Ish ancha vaqt davom etdi...
Shu onlarda mendan bir “sonata” yozib berishimni so‘radilar. Og‘ir o‘ylardan bir lahza dam olishim uchun ham, menga aynan shunday bir turtki kerak ekanligidan darhol rozi bo‘ldim. Shekspirning sonetlarini Samuil Marshak tarjimasida o‘qishni juda sevaman. U hamisha men bilan. S. Marshak bilan qadrdon do‘st edik. Shoir sonet haqida shunday degandi: “Sonet — 4-4-4-2 misradan iborat bo‘ladi. 12 satrini bir katta dargoh, yoki saroy deb faraz qilaylik. Unga kirgan kishi nimalarnidir payqab, tushunishi mumkin. Har kim o‘z nigohi, didi, tushunchasi bilan izohlaydi. Lekin oxirgi satr, bu — shoirning o‘zi, shu dargohning egasi. Shu ikki satr — shoirning dardi.
Men sonatani yozishga kirishdim. Shakl jihatdan mo‘‘jazgina. She’r kuchli, meni o‘ziga tortib ketmoqda. Lekin “Rekviem”ning birinchi notasi hamma o‘y, his-tuyg‘ularimdan hamon ustun. Men yoza boshlayman. Yana o‘sha nota: dang, dang... Lekin endi bu “dang-dang” boshqa jarang, boshqa jilolar kashf eta boshlaydi, o‘sha nota endi boshqa manzara, boshqa rang, boshqa kayfiyatlar tug‘dira boshlaydi.
Mana shunday, bir asarda bir kayfiyat, g‘oyani, tuyg‘uni ifoda etgan ikki nota, o‘zga asarda butunlay boshqa jarangga kirib, unda ham o‘z vazifasini bajarib ketadi”.
She’riyatda ham shunday. So‘z eng qimmat, eng bokira, begunoh noyob bir ne’matki, unga pala-partish yuklar ortib aziyatga solmaylik. Hayotda hayotday suyuk, o‘limday xunuk so‘z yo‘q. Har bir aytadigan so‘zimiz ana shunday kuchli yuk tashisin.
12. I. 87
...Vaqt yetsa shu xalqda qolar daftarim, Vaqt yetsa, bu yoqda qolar dardlarim...Ruhim u yoqlarga qush bo‘lib uchar...
* * *
Ba’zida bir o‘y qiynaydi: nega adiblarimizning g‘aladoni bo‘sh qoldi? Nahot ularning faqat jamoatchilikka emas, o‘zlariga aytadigan o‘z so‘zlari, ko‘ngil iqrorlari bo‘lmasa? Bir inson va ijodkor sifatida voqelikka, jarayonlarga nisbatan o‘zlarining shaxsiy nigohlari, og‘riqlari yo‘qmidi? Balki ularning yon daftarida qolgan birgina tirik so‘z ham, bugun biz — boshqa bir avlodning ularni tushunishi uchun yetarli bo‘larmidi?
“Qo‘lyozmalar yonmaydi!”,— deydi janob Voland. Ishonaman. Chunki hissiyotlar haroratidan taft olgan fikrlar uning kulga aylanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Qolaversa, xotiralar egasining o‘zi yongani ham yetadi...
Iqbol Qo‘shshaeva tayyorladi.
“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2010 yil 9-sonidan olindi.
