Sulton Husayn Boyqaro va Mir Alisher Navoiy sa’y-harakati bilan temuriylar poytaxti — Hirot shahri Sharq dunyosida fan va madaniyat markazi, Sharq Renessansining buyuk ramziga aylandi. 
Ulum va funun, ayniqsa, tasavvuf va irfonning mashhur vakillarini u yerda uchratish mumkin edi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Sa’duddin Koshg‘ariy naqshbandiylikning yirik namoyandalari sifatida ushbu tariqatning usul va qoidalarini nazariy tomondan rivojlantirib, amaliyotda tatbiq etib kelardilar, adabiyot sohasida ularni hayot bilan bog‘lashga harakat qilardilar.
Xoja Ubaydullo Ahror madaniyat shunday gullagan bir davrda yashadi. U oz muddat Samarqandda ta’lim olganidan keyin, 24 yasharligida bilim, ma’rifat izlab Hirot shahriga bordi va o‘sha zamonning buyuk ilmiy, irfoniy shaxsiyatlari bilan oshno bo‘ldi, ayniqsa, atoqli orif va shoir — tabrizlik Sayyid Qosim Anvor (vafoti 1433 yil) uni samimiyat bilan kutib olib, iste’dod va shaxsiyatining o‘sishiga katta yordam berdi. Xoja Ahrorning o‘zi bu haqda quyidagicha ma’lumot beradi:
“Hirotda bo‘lgan chog‘larimda Hazrat Sayyid Qosim Tabriziy huzurlariga borib turardik. Ul zot oshining yarmi yeyilgan o‘z kosalarini menga uzatib, bunday buyurar edilar: “Ey shayxzodai turkistoniy, hamchunonki in noxushon qubobi mo shudaand, zud boshadki dunyoyi tu qubobi tu shavad”. (“Ey turkistonlik shayxzoda, ushbu yoqimsizlar bizni o‘rab olganlaridek, tezlikda dunyo va davlating seni ham o‘rab oldi” — A.J.) Sayyid bu so‘zlarni aytgan chog‘larida dunyodan mening hech qanday nasibam yo‘q edi”.
Albatta, ushbu so‘zlardan Sayyid Qosim Anvorning maqsadi yaqin orada Xoja katta boylik — mulku molga ega bo‘lishini bashorat qilish edi.
Xoja Ahror shayx Sa’duddin Koshg‘ariy vafotidan keyin uning o‘rnida naqshbandiylik masnadida o‘tirdi va besh yildan ko‘proq Hirot shahrida istiqomat qilgach, so‘ng o‘z vatani Turkistonga qaytib, Toshkentda ekinchilik bilan shug‘ullana boshladi. Ko‘p o‘tmay uning mulku davlati ko‘payib, eng nufuzli mulk egalaridan biriga aylanadi. “Rashahot ayn ul-hayot” kitobi muallifi Ali ibn Husayn Voiz Koshifiy Xojaning yaqinlaridan biri tilidan yozishicha, o‘sha vaqtda uning mazraalari (ekinzorlari) 1300dan oshgan ekan. Alisher Navoiy “Hayrat ul-abror”da uning katta mulk egasi ekanligiga ishora qiladi:

Mulki jahon mazrai dehqoni ul,
Balki jahon mulki nigohboni ul.

Abdurahmon Jomiy uning ko‘p ekinzorlari bor, ulardan olinadigan hosil jannat yo‘lining ozuqasidir, ya’ni xayru ehson yo‘llariga sarflanadi, deb ta’kidlaydi.
Temuriylar sulolasi Xoja Ahrorga nisbatan chuqur hurmat va e’tibor qaratib, uni e’zozlab kelganlar, ayniqsa, Abu Said mirzo va uning avlodlari tomonidan Xojaga ko‘rsatilgan izzat-ehtirom nihoyatda ziyoda bo‘lgan. Buning sabablaridan biri shunda deb biladilarki, rivoyatlarga binoan, Xoja Abu Said mirzo yaqin oralarda podshohlik martabasiga ko‘tariladi, deb bashorat izhor qilgan ekan.
Mirzo cheksiz ehtiromining bir misolini shunda ko‘rish mumkinki, Xoja shoh iltimosiga binoan Marv shahriga safar qilganda, shoh juda ko‘p bosib o‘tib, uning istiqboliga chiqqan ekan. Abdurahmon Jomiy bunday e’tiqod va ixlosdan ilhomlanib o‘zining “Silsilat uz-zahab” nomli asarida quyidagidek fikr bildiradi:

Toft az iltimosi shohi jahon,
Az Samarqand so‘yi Marv inon. 

Qarnho davri osmon gardad,
To chu u axtariy ayon gardad.

Tarjimasi: “Shoh iltimosiga ko‘ra, Xoja Ahror Samarqanddan Marv shahriga safar qildi, podshoh azamat va hashamati bilan ko‘p chaqirimlarni bosib o‘tib, uni kutib oldi... Shuning kabi yana bir porloq yulduz chiqishi uchun charxi falak ko‘p asrlar aylanishi kerak”.
Xoja Ahror Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy bilan yaqin va do‘stona munosabatda bo‘lgan. Navoiy “Hayrat ul-abror”da uni “murshidi ofoq”, ya’ni olamning ma’naviy rahbari bo‘lgani uchun shohlar ham o‘zlarini uning quli deb bilganlar; uning murid va muxlislari, darhaqiqat, podshohlik darajasida turadilar, deydi. Shoir “koinot boricha uning dabdabasi savlat to‘kib tursin”, deb uni maqtaydi.
Jomiy “Tuhfat ul-ahror” kitobini Xojaga taqdim etib, uning nomi bilan bezaydi, naqshbandiya tariqatini osmonlarga ko‘tarib, quyidagi fikrni bildiradi: “Uning faqirlik dabdabasi jahonga tantana soldi. U, faqr mazmuni erkinlikdan iborat ekanligiga tushunganligi tufayli, erkin zotlarning peshvosi hisoblanadi”.
Adolatli xoqon Zahiriddin Muhammad Bobur unga ko‘ngil qo‘ygan muxlislardan biri sifatida Xojaning “Volidiya” risolasini o‘zbek tiliga nazmda tarjima qiladi. U “Boburnoma”da yozishicha, qattiq kasallikka uchraganda mashhur “Qasidai Burda” muallifi muhaddis va shoir Sharafuddin Abu Abdulloh Bo‘siriyni (1213—1295) eslaydi. Bo‘siriy payg‘ambarga atab yozgan mashhur qasidasini tugatgandan keyin ixlos va aqida kuchi bilan falaj kasalligidan shifo topgan ekan. Bobur shunday bir niyat bilan Xoja Ahrorning “Volidiya” risolasini turkiy nazmga kirita boshlaydi va tarjima oxiriga yetmay turib kasallikdan shifo topadi.
Bobur “Volidiya” risolasining boshlang‘ich qismida Xoja Ahrorni shunday tanitadi:

Hazrati Xoja Ubaydullohdin,
Eshit ul sirri xudoogohdin,
Xojalar xojasi ul Xoja Ubayd,
Xodimu chokari Shibliyu Junayd.
Holatu martabasi zohirdur,
Vasfu ta’rifida til qosirdur.

Bobur Xoja Ahrorning “Volidiya” risolasini tarjima qilgandan keyin undan bir nusxani naqshbandiya tariqatining yirik vakili va mashhur targ‘ibotchisi, oliymaqom so‘fiy Mahdumi A’zam laqabi bilan shuhrat qozongan Sayyid Ahmad ibn Jaloluddinga o‘zining bir qancha ruboiylari bilan yuboradi.
Maxdumi A’zam risola tarjimasiga katta baho beradi, undan va Boburning she’rlaridan ilhomlanib, javoban “Risolai Boburiya” nomli bir asar yozib, kamoli samimiyat bilan Bobur mirzoga taqdim etadi.
Ushbu risolada naqshbandiya tariqatiga xos bo‘lgan bir qancha usullar va tasavvufiy tushunchalar, zikri jaliliy va zikri xafiy kabi istilohlar izohlab o‘tilgan. Uni ushbu tariqatga xos bo‘lgan ayrim tushunchalarning qisqacha sharhi desa bo‘ladi.
Maxdumi A’zam risola muqaddimasida bunday deb yozadi: “Ushbu nusxai sharif yozilishiga sabab shu ediki, Haq dargohiga qabul bo‘lgan darvishlarga nisbatan ixlos va irodat ko‘rgazib, ular tomonidan sevilgan podshoh hazratlarikim, jon ichinda o‘rin tutganliklari uchun ularning ismlarini tilga olish odobdan emas; yirik din arbobi va ilm ul-yaqin yo‘lchisi erkanligini tushungan Xoja Ubaydullo Ahror ularga Xudo nuri orqali nazar qilgan ekan, buning natijasi sifatida u kishida (ya’ni Boburda) talab dardi topilib, oromsizlik va qarorsizlikka sabab bo‘lgan ekan. Mazkur dardni bartaraf etish ushbu toifadan boshqaga muyassar emas. Shuning uchun Hazratning “Volidiya” risolasini nazmda tarjima qilib, o‘z ruboiylari bilan bizga yuborgan ekanlar. Shunga ko‘ra, kamina bir nusxa yozishga urindim. Xudo xohlasa, umid borkim, muborak xotirlariga taskin berib, ushbu saodat sarmoyasi bo‘lmish talab dardining ko‘payishiga sabab bo‘lg‘ay”.
Shunday qilib, “Boburiya” risolasi Xoja Ahrorning “Volidiya” risolasiga javoban yozilgan asar bo‘lib, yirik shoir va buyuk saltanat sohibi Bobur bilan naqshbandiya tariqatining ulug‘ vakili oliymaqom so‘fiy Maxdumi A’zam o‘rtasidagi oltin ko‘prik sifatida yuzaga keladi.
Xoja Ahrorning anfosi qudsiyasi barakoti bilan Bobur irfoniy tuyg‘ular ta’siri ostida manmanlikni oyoqosti qiladi, iqtidorli podshoh maqomidan so‘fiyona kamtarlik bilan faqirlik martabasiga qadam qo‘yadi. Bu ruhiy o‘zgarish mo‘‘jizaviy bir tarzda yuz berdi. U “Volidiya” risolasi tarjimasi asnosida og‘ir kasallikdan forig‘ bo‘ladi. Bunday o‘zgarishdan ilhom olgan Maxdumi A’zam ushbu ixlos va irodatni qadrlash maqsadida “Risolai Boburiya” kabi nafis bir asarni yozishni lozim topdi.
Bu misollar temuriylar, ayniqsa, boburiylar tomonidan o‘z davrining atoqli tariqat vakili, siyosat bilimdoni, tasavvuf va irfon amaldori bo‘lmish Xoja Ahrorga nisbatan ishonch va ixlos namunalari edi.
Xoja Ahror o‘zidan qoldirgan sermazmun asarlar, jumladan, “Kalimoti qudsiya”, “Fiqaroti ahroriya”, “Malfuzot” va “Risolai volidiya”da naqshbandiya tariqatiga doir usul va ta’limotni keng qamrovli yoritib berib, ayrim masalalarga ijodiy yondashadi va naqshbandiylikka chuqurroq falsafiy tus berishga harakat qiladi, ya’ni vahdat ul-vujud va vahdat ush-shuhud qarashlari o‘rtasida turgan naqshbandiylik ta’limotini ko‘proq vahdat ul-vujud (torroq ma’noda panteizm) tomoniga yo‘naltiradi. U mashhur arab faylasuf so‘fiysi Ibn ul-Arabiy nazariyasidan ta’sirlangan holda, vahdat g‘oyalarini ilgari suradi va o‘zining ayrim asarlarida ularni so‘fiyona uslubda aks ettiradi. Masalan, u “Fiqaroti ahroriya”da bu haqda o‘z fikru mulohazalarini quyidagicha talqin etadi: “Imonning haqiqati ehsondur, ya’ni inson unga ishonib e’tiqod qilgan narsani, uning uchun zohiriy havos bilan (ya’ni, sezgi organlari orqali) seziladigan narsalardek ishonarli bo‘lsin — ibodatda Xudoni ko‘radigandek bo‘lib, unga sig‘inish ehson, demakdir. Butunlay ushbu maqomga erishgandan so‘ng, Xudodan boshqa narsalar muhabbat pardasi, haqiqat nuri orqali o‘rtadan ko‘tarilib, inson (solik) haqiqiy Yaratuvchidan boshqa narsani unutish sharafiga noyil bo‘lgandan keyin Haq subhanahu va taolodan boshqa hech narsa qolmay, uning (bandaning) nazarida faqat bir zot qoladi. Shu orada shohidlik va mashhudlik (shohid — ko‘ruvchi, ya’ni banda, mashhud — ko‘rinuvchi, ya’ni Tangri) sifatlari o‘rtadan ko‘tarilib, “laya’rifulloha illalloh” (Ollohni Ollohdan boshqa taniy olmaydi) ma’nosi ayon bo‘ladi. ...Qalam injo rasidu sarbish kast” (“bu yerga kelib qalamning uchi sindi”).
Ko‘rinib turibdiki, shohidlik va mashhudlik sifatlari oradan ko‘tarilgandan keyin har ikkala tomon bir bo‘lib, oralarida fosila qolmaydi, ya’ni birlashadi. Bu esa vahdat masalasining yorqin ifodasidir. Lekin Xoja Ahror davr sharoiti doirasidan chiqa olmay, masalani aniq va barcha uchun tushunarli qilib yorita olmaydi, bu yerga kelib qalamning uchi sindi, ya’ni ortiqcha yozish mumkin emas, deb so‘zini tugatadi.
Vahdat tushunchasi nima?
Vahdat falsafiy-irfoniy tushuncha bo‘lib, lug‘aviy jihatdan birlik ma’nosini anglatadi. Ammo tasavvuf ta’limotida ilohiy haqiqatni anglashga tegishli bo‘lib, falsafiy va irfoniy mohiyatni ifodalovchi istilohdan iboratdir. 
Vahdat ul-vujud tasavvufda to‘lqin, hubob(ko‘pik), o‘rama(suv girdobi), jala va tomchilarning hammasini faqatgina “suv” deb bilish kabi, barcha mavjudotni Yaratuvchi vujudi bilan bir deb faraz qilishdir.
Aflotun qarashlarida, hind tasavvufiy ta’limotida ham inson ruhi bilan Yaratuvchi orasida qandaydir bir asldoshlik g‘oyasi mavjud bo‘lgan. Bir qancha tadqiqotchilar Sharq tasavvufi islomiy manbalardan tashqari mazkur ta’limotlardan ham ta’sirlangan, deb fikr bildiradilar.
Xoja Ahror va boshqa mutasavviflar nazarida vahdat masalasi Qur’oni karimning 15-surasidagi (29-oyat) va 38-surasidagi (39-oyat): “Fanafaxtu fihi min ruhi”, ya’ni odamni yaratgandan so‘ng “O‘z ruhimdan unga dam soldim(kiritdim)” iboralarini mufassirlar (o‘z dargohimdagi ruhlardan kiritdim) deb tafsir qilsalar, tasavvuf ahli ushbu oyatlarning zohiriy ma’nosiga ko‘ra Yaratuvchi o‘z ruhidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri inson vujudiga kiritgan, deb ishonadilar. Shu sababli ular inson bilan Yaratuvchi orasida bir nav’ sinxiyat (asldoshlik) mavjudligi haqida so‘z yuritadilar, inson ruhi ilohiy manbadan kelgani uchun tan qafasi ichra o‘zini asir sezadi va asliga qaytish uchun talpinadi. Buning yorqin misolini Jaloliddin Rumiy masnaviysining boshlang‘ich qismida, Navoiy, Jomiy, Iroqiy, Attor, Fuzuliy, Hofiz, Bedil va boshqa shoirlarning she’rlarida ko‘rish mumkin. 
Tasavvuf bo‘yicha vahdat g‘oyasiga birinchi bo‘lib falsafiy tus bergan andalusiyalik mutasavvif Muhiddin Ibn ul-Arabiy (vafoti 1240 yil) edi. Undan keyin ushbu falsafiy g‘oya keng ko‘lamda rivojlanib, barcha tariqatlarga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Jumladan, Xoja Muhammad Porso, Xoja Ubaydullo Ahror, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy undan qattiq ta’sirlanib, uning turli tomonlarini o‘z asarlarida aks ettirib, ayrimlari ushbu mavzuga bag‘ishlab asarlar yozdilar va tarjima qildilar.
Ushbu g‘oyaning keng qamrovli talqinini Attorning “Mantiq ut-tayr”ida va Navoiyning “Lison ut-tayr”ida yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan, “Lison ut-tayr”da o‘ttiz qush Hudhud rahbarligida Semurg‘ni qidirib, cheksiz yo‘l bosib, azobu uqubatlar chekkandan keyin o‘z maqsadlariga erishadilar, lekin ko‘rsalar — ular izlab kelgan o‘sha Semurg‘, darhaqiqat, ularning o‘zlari ekan.

Kim qilib siymurg‘ o‘ttiz qush havas,
O‘zlarin ko‘rdilar siymurg‘u bas.
Munda zohir bo‘ldi sirri “man araf”
Kim, ko‘rubtur gavhar, o‘lmoqlig‘ sadaf.

Navoiy ikkinchi baytda vahdatga tegishli chuqur bir irfoniy muammoni yoritib, “man arafa nafsahu faqod arafa robbahu” (har kim o‘zini taniganda, Yaratuvchisini taniydi) degan mashhur hadisni izohlamoqchi bo‘lib, birdaniga gavharni o‘z ichiga olib kelgan sadaf qay tarzda gavharga aylanib qolganiga ishora qiladi.
Mutakallimlar (ahli kalom) va tasavvuf ahli orasida vahdat masalasi bo‘yicha katta farq bor. Ahli kalom Yaratuvchining borligi, birligi, ismlari va sifatlari hamda boshqa ushbu mavzuga tegishli masalalarni aqliy va mantiqiy dalillar orqali o‘rganadi, ammo tasavvuf ahli haqiqatga ilm bilan emas, balki ishroq, ya’ni qalb nuri orqali erishish mumkin, deydi.
Vahdatchilar soni’ va masnu’ (Yaratuvchi va mavjudot) birligiga ishonib, Xudoning vujudi, ya’ni zoti barcha mavjudotda (borliqda) harakatda — mavjud, deydilar. Ular bir universal, ya’ni bir umumiy haqiqatni, bir haqiqiy va voqe’iy borliqni butun koinotda yayragan deb tushunadilar. Ammo mutakallimlar Xudo zotining birligi va yagonaligiga ishonib, butun borliqda Xudoning zoti emas, balki fe’li (amali) joriydir, deydilar. 
G‘arb olimlari vahdat ul-vujudni (barcha xudolik) va vahdat ush-shuhudni (barcha xudolikda) deb izohlaganlar.
Tariqat arboblaridan birinchi bo‘lib vahdat ul-vujud va vahdat ush-shuhud nazariyalarini yoritib bergan naqshbandiya tariqatining davomchisi bo‘lmish mujaddidiya tariqatining asoschisi Imomi Rabboniy va Mujaddidi alfi Soniy (ikkimingyillikda shariat usullarining tiklovchisi) laqablari bilan shuhrat qozongan shayx Ahmad Sarhindiy edi. U hindistonlik olim mavlono Abdulhayga yozgan maktubida Xoja Ahrorning vahdat nazariyasi homiysi ekanligini talqin etib, vahdat ul-vujud bilan vahdat ush-shuhud orasidagi farqni aniqlab beradi: “Naqshbandiya jazba maqomiga yetishgandan keyin Xojai Naqshband va Xojai Ahror tariqalari bir-biridan ajraladi. Ilmu maoriflar ham bir-biridan ajralgan bo‘ladilar”.
Imomi Rabboniy o‘zining 13-maktubida “hama o‘st” (hamma uning o‘zidir) degan vahdat ul-vujud shiori o‘rnida, “hama azust” (hamma narsa undandir) degan vahdat ush-shuhud shiorini ilgari surib, uning islom shariati usullari bilan ko‘proq mutobiq ekanligini ko‘rsatib beradi. Shunday qilib, u Xoja Ahror vahdat masalasini ko‘p ilgari surganiga ishora qilib, o‘z fikriga binoan, uning sabablarini aytib o‘tadi.
Xoja Ahror Hirot shahrida besh yildan ko‘proq hayot kechirdi va uning ta’limoti Afg‘onistonda yashab, ijod etgan shoirlar asarlarida o‘zidan chuqur ta’sir qoldirdi. Biz Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va Bobur mirzo she’rlarini keltirdik. Afg‘onistonda muqaddim shoirlardan tashqari, hozirgi zamon shoir-adib va olimlari unga nisbatan chuqur hurmat, e’tiqod bildiradilar. Misol tarzida biz — afg‘onistonlik o‘zbeklar buyuk olim va zullisonayn shoiri alhoj ustod Qoriy Muhammad Azim Azimiy Jo‘zjoniy devonidan bir necha bayt mazmunini namuna qilib keltiramiz.
Ustod Azimiy 52 baytli qasidasini “Naqshbandiya Mujaddidiya oliy silsilasiga” deb atagan. Shoir hazrati Muhammad alayhissalomdan boshlab 31 islom rahbari va mashhur shayxlarning ismlarini tilga olib, o‘z qasidasining 12 baytini naqshbandiya tariqatining mashhur namoyandasi — Ubaydulloh So‘fijon xalifaga bag‘ishlaydi, uni Xoja Ahrorning otdoshi (adashi, hamnomi) deb chuqur hurmat bildiradi va Xoja Ahrorni din shohi, saxovat buluti, xayr va ehson koni, baxshish va ato ummoni, deb maqtaydi.
Ustod Azimiy naqshbandiya tariqatiga bag‘ishlangan 26 baytli boshqa bir qasidasida ushbu tariqat peshvolari jumlasidan Xoja Ahrorni ulug‘lab, erkin va ozod insonlarning sarvari bo‘lgani uchun uning laqabi Xojai Ahror bo‘ldi, deydi.
Xoja Nosiruddin Ubaydulloh Ahrorning o‘zidan qoldirgan katta ma’naviy merosi faqat O‘zbekiston va O‘rta Osiyoda emas, balki Afg‘oniston, Pokiston, Hindiston, Turkiya va boshqa islom mamlakatlarida ham barcha tasavvuf va ma’naviyat muxlislari qalbidan o‘rin olib, fayzu baraka manbai bo‘lib kelgan. Uning nomi chuqur ehtirom va e’zozga ega bo‘lgan holda O‘zbekiston va Afg‘oniston xalqlari orasida ma’naviy ko‘prik bo‘lib xizmat qilaveradi.