“Yolg‘izlikning yuz yili”, “Buzrukning kuzi” va “Oshkora qotillik qissasi” asarlari bilan o‘zbek kitobxoniga yaxshi tanish bo‘lgan kolumbiyalik adib Gabriel Garsia Markes jahon adabiyotida o‘z so‘zi va uslubiga ega ijodkorlardan biri sanaladi. Uning adabiyot hamda dunyoning klassik Yozuvchilari haqida bildirgan fikrlari yillar o‘tsa-da, ahamiyatini yo‘qotmagan. Bundan ancha vaqt muqaddam Gavananing «Boemiya» jurnalida adib bilan kubalik jurnalist Manuel Pereyroyning adabiyot xususidagi suhbati borasida ham shu gapni aytish mumkin. Ushbu suhbatdan bir qismini ixlosmandlarga havola etyapmiz.

— Ancha yillar avval siz aytgan bir gap qulog‘imga chalingandi. O‘shanda Yozuvchi yaxshi asarlar yaratishi uchun Servantes, Lope de Vega, Kevedolardan ko‘ra dadil bo‘lish bilan birga, o‘z oldiga aniq maqsadlar qo‘ya bilishi kerak, degandingiz. Hozir-chi, bu boradagi fikringiz o‘zgarmadimi?

— Yozuvchi uchun o‘rtamiyonalik, kamtarlik — ortiqcha yaxshi fazilat, deb o‘ylayman. Agar siz el qatori yozish niyatida bo‘lsangiz, u holda o‘sha oddiylar darajasida qolaverasiz. Dunyoda barcha shuhratparast insonlar doim o‘z oldilariga yuksak-yuksak maqsadlarni qo‘yadi. Ustiga-ustak, ular Sofokl, Dostoevskiy kabi daholarni misol keltirib, senga yozishni o‘rgatishga intiladi. Shunday ekan, nima uchun bu buyuk rassomlardan yomonroq yozishimiz kerak? Ijodkorning maqsadi esa ulardan yaxshiroq yozishga urinib ko‘rinishdan iborat emasmi?

— Demak, Reji Debre bir intervyusida o‘rnak bo‘la oladigan daholar zaiflashmasdan oldin ular bilan kurashish kerak, deb ta’kidlagan fikrga siz ham qo‘shilasiz...

— Doim shunday o‘ylab yuraman. Shuning uchun har gal odamlar menga Folkner to‘g‘risida gapirishganda maqsadim unga taqlid qilish emasligini aytaman. Bunday fikrlardan qutulmoq uchun har bir ijodkor amerika adabiyoti vakilidan durustroq yozib, omma ongiga ta’sir ko‘rsatishi kerak. Ana shunda barcha mayda-chuyda gaplarga o‘rin qolmaydi. Taqlidlar borasida ham.

— Sizni Servantesga ham taqlid qiladi, deb gapirishadi...

— Yo‘q, u menga ta’sir ko‘rsatgan, deb o‘ylamayman.

— Yozgan asarlaringizni ommaga e’lon qilishdan oldin ayrimlar singari kimgadir o‘qib chiqishga berasizmi?

— Hech qachon. Asarlarim u yoqda tursin, hatto yozgan biror harfimni-da o‘zgaga ko‘rsatmayman. Chunki adabiyot jamiyat mahsuli bo‘lsa-da, uni individual shaxs yaratadi. Qolaversa, asar yozish faqat bir kishining ijodiy mehnati hisoblanadi. Hech bir inson senga yozishga yordam berolmaydi. Asar bitayotganingda sen mutlaqo yolg‘izsan, ojizsan, boshqacha aytganda, xuddi dengiz o‘rtasida g‘arq bo‘layotgan kemadeksan guyo. Agarda kimningdir yordamiga suyanib, asarlaringni biror kimsaga bersang va u senga noto‘g‘ri yo‘nalish bersa, bu —ijodkor uchun o‘z oyog‘iga bolta urish bilan teng.

Ikkinchi tomondan esa, asar yozayotganingda nimalarni o‘ylayotganingni, his qilayotganingni sendan bo‘lak hech kim bilmaydi. Ammo asarlarim bahosini bilish uchun bosh­qacharoq sistemaga asoslanaman. Har safar nimadir qoralasam doim do‘stlarimga so‘zlab beraman. Ularning ba’zilarini aytishicha, o‘zim unutgan holda bitta hikoyani ularga uch martalab aytib berarkanman. Eng qizig‘i, bitta hikoyamni har safar o‘zgartirib gapirarkanman. Bu haqiqatan ham shunday. Shu tariqa do‘stlarimning reaktsiya­si orqali o‘zimning yutuqlarim va kuchsiz tomonlarimni bilib olaman. Bu zaylda ishlash menga qorong‘ulikda qayerda bo‘lish va turishni o‘rgatadi.

— Zamonaviy texnologiyalarga munosabatingiz qanday? Ya’ni demoqchimanki, doim elektron mashina yordamida yozasizmi?

— Bir kuni unda yozishga urinib ko‘rdim va o‘rganib oldim. Hatto hozir uning yordamisiz biror ishni ham bajara olmayman. G‘ayrioddiy qiyinchiliklar nimadir yozishga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bunday hollarda elektron mashinalar to‘sqinliklarni shunday bir sipolik bilan hal etadiki, buni hatto sezmay ham qolasiz.

Elektron mashinada ishlashdan qo‘rqadigan ko‘plab Yozuvchilarni bilaman. Kezi kelganda bir gapni aytib o‘tishim kerak: hayotda sevgi, muhabbat, nafrat, adovat, adolat kabi tuyg‘ular mavjud. Biroq ijodkor ularni yozishi, rassom chizishi uchun u baxtsiz bo‘lishi yoki ochlikni boshidan kechirishi kerak. Ammo yaxshi sharoitda zo‘r asarlar yoziladi, degan fikr­ga ham qo‘shilaman. Fikrimcha, ochlikni tasvirlash uchun inson och qolishi shart emas, balki his qilishning o‘zi kifoya.

Insoniy tuyg‘ulardan tashqari Yozuvchi uchun boshqa narsalar zarur. Masalan, agar sen yosh bo‘lsang, o‘sha ruhda yozasan. Fikrlar xuddi favvoradek quyilib kelaveradi. O‘sha paytda insonda bo‘lgan tuyg‘ularning esa asta-sekin o‘lib borishi juda oson. Mabodo yoshlikda Yozuvchilikni tanlab, keyinchalik qobiliyatni yo‘qotib qo‘ysang, boshqa yozolmasliging mumkin. Yodimda, gazetada tarjimalar tayyorlab, reportaj va maqolalar yozib yurganimda, ishni tugatish uchun yoki ijod qilish bahonasida yarim tungacha ishxonada qolib ketgan paytlarimda gohida bir urinishda hikoyalar yozardim. Hozir butun ish kunim davomida bir enlik yaxshi narsa yozsam o‘zimni baxtli, deb hisoblayman. Ertasi kuni esa bor vaqtimni haligi bitgan “asarcham”ni qayta ishlashga sarflayman.

— Suhbatimiz o‘z-o‘zidan kasb tanlash haqida, bir vaqtlar “adabiyot ustasi” Ernest Xeminguey to‘g‘risida aytgan fikringizga ulanmoqda...

— Xemingueyni durdona romanlar emas, ajoyib hikoya­lar muallifi deb hisoblayman. Uning romanlari yozilishida biroz oqsoqlanishlar bor. Ammo hikoyalarida ushbu janr qanday mezonlarni talab qilsa, hammasini uchratishingiz mumkin. Bilasizmi, men nima uchun Xemingueyni yaxshi ko‘raman? Bunga na uning romanlarining, na hikoyalarining aloqasi bor. Kaminaga adibning Yozuvchilikda qo‘l keladigan maslahatlari juda yoqadi.

— Uslubi-chi?

— Aynan ushbu adib kishilarga adabiyot texnikasi va metodidan dars beradi. Albatta, buning bir nechta salbiy tomonlari bor. Jumladan, uning texnikasi haddan tashqari aqlga asoslangan. Biroq takror aytaman: maslahatlari juda yaxshi. Hikoyalari sirtdan juda oddiy bo‘lib tuyulsa-da, ularning aksariyati har tomonlama puxta-pishiq yozilgani, hajmining kichikligi bilan o‘quvchini ushlab tura oladi.

Biz tabiatda ko‘rib o‘rgangan aysberg juda katta, to‘g‘rimi? Aslida esa, ushbu muz tog‘ining sakkizdan yetti qismi suv ostida bo‘ladi. Xeminguey hikoyalari xuddi shunday. Ularning hajmi ixcham bo‘lgani bilan mazmun-mohiyati cheklanmagan. Shu bois, yosh ijodkorlar ushbu xulosalarni anglamog‘i juda muhim. Chunki jahon adabiyotini o‘rganmasdan turib, durust asarlar yozish (mabodo u favqulodda hayratomuz daho bo‘lmasa) mumkin emas.

Shu o‘rinda ijod madaniyati, ilhomga va stixiyalikka ishonishni ham aytish joiz. Shu ma’noda aytganda, adabiyot ham o‘rganilishi kerak bo‘lgan ilmdir. Zero, o‘n ming yil ilgari yaratilib, hamon yashab kelayotgan asarlardan bugungi hikoyalargacha tanishib chiqish har bir qalam ahliga oddiy va samarali ijod qilish imkoniyatini beradi.

Xemingueyning yana bir muhim maslahati hozirgi zamonda har kuni amaliyotda ko‘p bora ta’kidlanadi. Bu — eng qiyini — yozishni boshlash. Haqiqatda shunday. Kuchli istak bilan yozish uchun qo‘lga qalam olgan odam oppoq qog‘oz qarshisida bo‘lishi o‘ta mushkul. Shunga qaramasdan bugungi ishni o‘sha lahzada bajargan yaxshi. Ertaning ham o‘z tashvishlari, o‘z yumushlari bor. Agar imkoniyat bo‘lsa, bugungi ishni kecha boshlangan joyidan davom ettirishga odatlanmoq muhim.

Aytgan fikrlarimizdan Xemingueyning buyuk Yozuvchi emasligi oydinlashsa-da, o‘quvchilar uni yuzaki deb qaramasligini qo‘shimcha qilib o‘tishim joiz. U faqat yozish normalarini ishlab chiqqan ijodkor.

— Kitoblarining tili borasida qanday munosabatdasiz?

— Hech bir fikr aytolmayman. Axir, men uning asarlarini asliyatda mutolaa qilmaganman.

— Asarlarining atmosferasi va kontekslari-chi?

— Men sizga bir narsani aytishim mumkin: Xeminguey Kubada yashagani uchun Karib dunyosining Yozuvchisi bo‘lishiga yaxshi imkoniyati bo‘lgan. Biroq u shunday, ammo u yerning boshqa adiblariga o‘xshamadi. Chunki Xeminguey — butunlay adabiyot nazariyasi. Uning ijodi fikrimizni tasdiqlaydi.

— Nazariya ...ammo adibning o‘ziga xos “adabiy ruhi” ham bor. Shunday emasmi?

— Har bir kishi o‘zining realligi bilan ijod qilishi kerak. Bu muqarrar narsa. Agar Yozuvchi o‘zining realligi va mahoratiga suyanmasa, demak, u noto‘g‘ri yo‘ldan ketmoqda.

Reallik masalasida Folknerni misol keltirish mumkin. U Kolumbiyaning janubiy qirg‘oqlari manzarasini ko‘p yozgan. O‘quvchi ham buni his qila oladi. Shuning uchun Folk­nerni Karib dunyosining adibi deyish mumkin.

— U ham tasodifan Xemingueydek shu nomga ega bo‘lganmi?

— Yo‘q, albatta. Buning bosh­qa sabablari bor. Masalan, Xemingueyning “Bo‘rondan so‘ng” (“Posle buri”) hikoyasi juda hayratlanarli. Transatlantik paroxod yastanib yotgan chuqur dengiz xuddi shishali vitrina ostidagidek go‘yo. Bularning hammasi aqlbovar qilmas darajada ajoyib. Ushbu hikoyalarni o‘qiyotib, Xeminguey o‘ziga erk bermaganini, asarlarida o‘quvchini ushlab turadigan bir kuch borligini sezasan kishi.

— O‘ziga erk bermaydi, deganda nimani tushunish mumkin? Yo so‘z, uning fantaziyasi xususida bormoqdami?

— Hamma gap uning fantaziyasida. Chunki Xeminguey nazariya yaratib, o‘zining printsiplarini adabiyotga talabchanlik bilan tatbiq eta olgan. Uni adabiyotda birinchi bo‘lib talabchanlikni olib kirgan kishi, desak, xato qilmaymiz. Bu borada kelgan so‘nggi xulosam shuki, adib Yozuvchilik haqida asarlarida adabiy mahoratning qadr-qimmatini uqtirgan.

— Siz yozgan barcha asarlarim asosini reallik tashkil etadi, degandingiz. Hoynahoy, kitoblaringizning har bir qatorida bu aks etmagan bo‘lsa kerak, albatta. Yoki buni isbotlab berishga urinib ko‘rasizmi?

— Men shu paytgacha nima yozgan bo‘lsam ularning barchasi real voqelik asosida yaratilgan. Agar bunday bo‘lmaganida asarlarim fantaziya bo‘lib qolardi. Fantaziya esa Uolt Disneyda bo‘ladi. Mabodo kitoblarimda zig‘irdek bo‘lsa-da, fantaziya borligini sezsam uyalib ketaman. Shuning uchun ishonch bilan aytishim mumkinki, birorta ham kitobimda fantaziya topilmaydi. Misol tariqasida “Yolg‘izlikning yuz yili” asarimdagi Maurisi Babilon ishtirok etgan mash­hur sariq kapalaklar epizodida shunday deyilgan: “Qanaqa fantaziya? Jin ursin, hech qanday fantaziya yo‘q. Men yaxshi eslayman, olti yoshligimda Arakatakedagi uyimizga monter kelgandi. Nazarimda, endigina men o‘sha oqshom buvimni oq kapalakdan qo‘rqqanini ko‘rayapman.” Mana, sizga tushuntirib bo‘lmaydigan jumboqlar.

— Batafsilroq tushuntirib bersangiz...

— Ochig‘i, bu sirlarni ochib qo‘yadi. Biroq bunday emas: intilganing sayin sirlar chuqurlashib boraveradi. Fokuschilar doim tuxum mana bu yerda turibdi, deb gapiradi. Ammo gap shundaki, ular ip bilan avval osib qo‘yilgan tuxumlarni menda deb barchaga ko‘rsatadi. Eng qizig‘i, fokuschi buni qanday bo‘lganini tushuntirayotganida haqiqiy jodu qolib hamma birdek ularning harakatidan sehrlanib qoladi. Chunki sehrgarlik oddiy bo‘lib tuyulsa-da, hiyla-nayrangni chapdast qo‘llar bilan amalga oshirish juda mashaqqatli. Shuning uchun meni fosh qiluvchi hech narsadan qo‘rqmayman. Mening buvim esa o‘zining borligini bildirish uchun qo‘lidagi lattani silkitib oq (sariq emas) kapalaklarni hurkitardi. Men uning baqirganini ham eshitdim: “Jin ursin! Men bu kapalaklarni haydolmayapman. Har safar monter kelganida ular ham uy atrofida paydo bo‘ladi. Bu men uchun doim shunday bo‘lib qolaveradi”. Agar bu epizod adabiyotda takror ishlatilsa, nima bo‘lishini keyin ko‘rasiz.

Yana bir narsani aytishim kerak. Haqiqatan ham o‘shanda kapalaklar oq edi. Bunga hatto o‘zim ham ishonmadim. Dastlab ularni sariqqa aylantirishga urinib ko‘rdim, lekin kapalaklar allaqachon o‘z rangini topishga ulgurgandi. Shunday qilib, asarlarimda reallik birinchi o‘rinda, shu jumladan, kapalaklarning rangi ham. Barcha adabiy veqealarning kitobda yozilishi-da bundan mustasno emas. Bularni poetikadan hech bir boshqa yo‘sin bilan yuzaga chiqarish mumkin emas.

— So‘nggi savol: detektiv asarlar borasidagi fikringiz qanday?

— Menga bunday asarlar yarmigacha ajoyib taassurot qoldiradi. Negaki, ular chuvalgan va chiyralgan o‘yindan iborat. Chiyralgan voqealar ajoyib, biroq chuvalanganlari kitobxon ixlosini qaytaradi. Aytishim mumkinki, eng yaxshi detektiv asar — Sofoklning “Shoh Edip”i. Chunki unda jinoyat tergov bilan ochiladi. Qotil esa adibning o‘zi. Bunaqasi yana yaratilmasligiga ishonaman. “Edip”­dan keyin esa Charlz Dikkensning «Edvin Drud siri» asari turadi. Negaki, adib kitobni tugatmasdan oldin o‘lgan. Endi hech kim qotil kimligini bilolmaydi. Detektiv romanlarning yagona kamchiligi ular senga hech qanaqa sir qoldirmaydi. Adabiyot esa sirlarni oshkor qilish va vayron qilish uchun yaralgan. Buni qanday amalga oshirish — bosh­qa masala.

Azim Ro‘ziyev tarjimasi

“Hurriyat” gazetasidan olindi (2011).