O’sha tog‘ safaridan so‘ng menda shunday bir fikr paydo bo‘lgan edi: «Endi birovga yoqaman deb hech urinmayman. Yo‘qolsin xushomadgo‘ylik!»
Bir kuni — o‘shanda qish edi — bozor oqshomi dars tayyorlab bo‘lib, deraza yonida turgandim. Tashqarida shitirlab qipikday quruq qor yog‘ar, ayvon ustunidagi chiroq yorug‘ida yiltillab, aylanib-aylanib tushardi.
Darvoza taqillab qoldi. «Otam keldi», deb o‘yladim. Qarindoshimiz to‘y qilib, bizni chaqirtirgan edi. Onam yosh go‘dagi borligi uchun, men darsim ko‘pligi uchun uyda qolgandik — otam ketgan edi. Pidjagimni kiymasimdan, xonam devori dukulladi. Tushundim: narigi uydan onam dukullatyapti — darvozani och, degani.
Darvozani ochsam, ro‘paramda novcha otam emas, o‘zim bilan teppa-teng bir kishi yelkasini qisib, junjikib turibdi. Ust-boshi oppoq qor, qorboboga o‘xshaydi. «Qorbobo»ning beliga osig‘liq allanarsalarga ko‘zim tushdi-yu tanidim: Zokir O’rinovich!
— Salomaleykum.
— Salom, — dedi u kishi. — Bu, yangang bir yoqqa ketgan ko‘rinadi. Darvoza qulf. Kalitni sizlarda qoldirmadimi?
— Yo‘q, — dedim. Onamdan so‘rab chiqqim keldi-yu bu kishi xushomadgo‘ylik qilyapti, degan xayolga boradi deb, qimirlamadim.
— Chatoq! — dedi Zokir O’rinovich. Etiklarining
qorini qoqib, atrofga qarab oldi. — Balki onangga tashlagandir. So‘rab chiqmaysanmi?
— Mayli. So‘rab chiqaman, — dedim. Yugurib bormoqchi bo‘ldim-u, o‘zimni bosdim. Salmoqli qadam tashlab ketdim. Onam Zokir O’rinovichning ismini eshitishi hamon irg‘ib turdi.
— Kalit yo‘qmi, shuni ayting? — dedim.
— Yo‘q-yo‘q, kelinoying kech tushmay kelaman, devdi.
— Bo‘lmasam, o‘tiring, borib shunday deyman. Nimaga turyapsiz?
— Seni qara-yu, u kishi sovukda qotib tursinlarmi uyoqda?
Men indamay qoldim. Rostdan ham bunday sovukda ko‘chada turishi yaxshimas. Onam chiqib Zokir O’rinovichni boshlab qaytdi.
— Hali zamon kelib qoladilar, domlajon.
— Asli o‘zim ham bugun qaytmoqchi emas edim, — dedi Zokir O’rinovich, — qarasam, qor hali-veri tinmaydigan. Qayta qoldim.
Ular gaplashib ayvonga chiqishdi. Men xonamga kirayotgan edim:
— Shu uyga kiramizmi? — dedi Zokir O’rinovich. Men eshikni ochgan ko‘yim beixtiyor to‘xtadim.
— Yo‘q, bu Toshboyjonniki, shogirdingizniki, — dedi onam.
— Qani, qani, — Zokir O’rinovich yonimdan ichkariga mo‘raladi. Xonam, maqtanmayman, aytsa aytgudekkina edi. Ro‘parada, burchakda tunuka pech lovillab turibdi. Undan narirokda, javonda kitoblarim taxlog‘liq. Shiftga osilgan chiroq uychamni yop-yorug‘ qilib yuborgan.
— Durust, durust, — dedi Zokir O’rinovich. — Shu yerga kira qolaylik bo‘lmasam.
Ta’bingiz, ta’bingiz, — dedi onam. Zokir O’rinovich o‘sha yerda etigini yechmoqchi edi, onam: «Etigingiz muzlab qoladi», deb qo‘ymadi, Zokir O’rinovich ichkarida yechindi. Onam u kishining etigini yerga yotqi-zib, tagini pechga qaratib qo‘ydi, uzun paxtaligini qoziqqa ildi. Zokir O’rinovich pechga qo‘llarini tob-lab bir oz isitgach, kaftlarini bir-biriga ishqay-ishqay, javon yoniga bordi. Onam stol ustini tartibga solar, karavot qoshidagi kiyimlarimni olib, qoziqlarga ilar, tinmay ivirsir va og‘izlari ham tinmas edi:
— Domlajon, shugina o‘qisin, odam bo‘lsin deymiz-da. Otasi ham, men ham bundan hech narsamizni ayamaymiz. Xudoga shukur, bu ham yuzimizni yerga qaratmay kelyapti.
Men bir chetda g‘ijinib turardim, onamning ba’zi gaplari ko‘nglimning qaerigadir yoqib-yoqib ketsa-da, bari bir g‘ashimni keltirardi.
— Qani, domlasi, o‘tiring, ustalga o‘tiring, — dedi onam. Zokir O’rinovich stulga o‘tirib, uyni ko‘zdan kechira boshladi.
— Yaxshi, yaxshi, — dedi u kishi. — Endi, xola, hammamiz ham shular odam bo‘lsin deymiz-da.
— Rahmat, o‘rgilay, rahmat. Domlasi, siz bemalol o‘tiravering, men hozir kelaman.
— Hech narsaga ovora bo‘lmang.
— Ovoragarchiligi bormi, domlajon. Allag‘aytib bir kiribsiz uyimizga. — Onam chiqdi. Men toqatim toq bo‘lib, Zokir O’rinovichning qarshisidagi stulga cho‘kdim.
— Xo‘sh, ishlar qalay? — so‘radi u kishi.
— Yomonmas, — dedim yonboshimga qarab.
— Bu, ovni ham yig‘ishtirib qo‘ydingmi deyman? Men bosh irg‘adim.
— Yaxshimas, yaxshimas, — dedi u kishi. — Kishilar uzoq-uzoq shaharlardan ov uchun tog‘imizga kelishadi. Sen esa bu yerda turib, qadrlamaysan. Yaxshimas. O’sha odamlar shu yerga kelguncha qancha mashaqqat tortadilar, pul xarj qiladilar. Olib ketadigan boyliklari esa ikkita-uchta kaklik. Lekin ular bundan aslo xafa bo‘lmaydilar. Bu yerda gap bor-da.
Men bosh qimirlatib o‘tirardim.
Onam choy qaynatib keldi. Stolga shokolad va men mazasini totmagan marmeladlar ham keltirildi... Onam yana qaytib chiqdi, shu payt tashqarida o‘tin yorilayotgani eshitildi.
— Onang bir nima qilmoqchi, ayt, ovora bo‘lmasinlar, — dedi Zokir O’rinovich.
Men chiqdim.
— Ona... qo‘ying...
— Nima? — Onam hayron bo‘lib qaradi.
— Qo‘ying... o‘zlari shunday deyaptilar.
— Jinni bo‘ldingmi? Desalar deptilar-da.
— Xushomadgo‘ylik qilmoqchimisiz?
— Yo, pirim, bu nima deganing? Bo‘ldi-bo‘ldi, bor, kir ichkariga. Gaplashib o‘tir u kishi bilan, zerikib qolmasinlar. — Onam meni chirt burib, yelkamdan itarib yubordilar.
Zokir O’rinovich devordagi dars jadvalimni ko‘zdan kechirayotgan ekan.
— Onam unamadi, o‘rtoq muallim, — dedim. Zokir O’rinovich menga ohista burildi-da, tikilib qaradi, so‘ng jimjilokdari bilan ko‘zlarining pastini qashib, o‘ychan so‘radi:
— Nima dedilar u kishi?
— Odamgarchilikni bilmas emishman. — Men yelkamni qisdim va «uzr, o‘rtoq muallim, onam sal xushomadgo‘yroq» deganday, kulimsiradim. Nazarimda, u kishi ham kulimsirayotgan bo‘lishi kerak edi. Ammo qarasam, u kishi tamom jiddiy, buning ustiga, chimirilgan.
— Bo‘lmasam sendan iltimos, — dedi Zokir O’ri-novich allanechuk temirdek jarangli tovushda, — shu kakliklarning birini u kishiga chiqarib ber. — Turib, kakliklarning bittasini olib berdi. Men hayron bo‘lib u kishiga qaradim.
— Nega?
— Bor-bor.
Muzlagan patlari yumshab ho‘l bo‘lgan kaklikni ko‘tarib chiqdim... Onam qaytarib olib keldi. Lekin Zokir O’rinovich: «Xafa bo‘laman», deb qo‘ymadi.
Men yana hayron edim. Nazarimda, Zokir O’rinovich ham onamga xushomadgo‘ylik qilayotgan edi.
Sho‘rva ham keldi. Ichildi ham. Albatta, mening tomog‘imdan o‘tmadi. Choy ustida suhbat yana menga ko‘chdi. Onam yana menga yaxshi sharoit yaratib bergani, meni o‘qitish va yaxshi odam qilish niyatida ekanligini gapirdi.
— Yaxshi, yaxshi, — dedi Zokir O’rinovich. — Biz ham shularni odam bo‘lsin deb harakat qilyapmiz. Lekin bilasizmi, xola, nazarimda, hammamiz ham juda oddiy bir narsani  unutayotganga o‘xshaymiz. Bu eng oddiy odamgarchilik nima? Kishilarga qanday muomalada bo‘lish kerak? Jamoat orasida o‘zini qanday tutish kerak? Yoki bo‘lmasam, mehmondo‘stlik nima? Bular haqida kam ta’lim berayotganga o‘xshaymiz. Maktabda ham odamgarchilik to‘g‘risida fan kiritsakmikin deb o‘ylab qoldim.
Direktorning gaplarini bosh qimirlatib ma’qullab o‘tirgan onam birdan qizarib ketdi-da, menga qarab oldi, siniq kulimsiradi. Zokir O’rinovichning gaplari to‘g‘ridan-to‘g‘ri menga qaratilganini sezib, o‘zim ham muzlab ketdim: «Lekin... nega? Nega axir? Men xushomadgo‘ylik qilishni istamadim, xolos!»
— I-e, bizning hovlida chiroq yonibdi! — deb qoldi Zokir O’rinovich.
Haqiqatan, u kishining hovlisida chiroq yongan edi.
Zokir O’rinovich onamga qo‘sh-qo‘sh rahmat aytib, o‘rnidan turdi. Onam rahmatning hech hojati yo‘qligi, u kishining izzatini joyiga qo‘yolmaganlarini aytdi. Zokir O’rinovich kiyinib, kakliklarni oldi. Chiqdik. Darvoza yonida ham onam bilan u kishi bir muddat haligiga o‘xshash gaplar qilishdi: onam u kishidan kalit yonlarida bo‘lgan chog‘dayam kirib turishlarini so‘radi. Zokir O’rinovich va’da berib, onamni ham uyiga taklif etdi.
Onam tirsagimni bir chimchiladi-da, ro‘molini pe-shonasidan pastroqqa tushirib, hovliga kirdi. Men qimir etmadim.
Zokir O’rinovich darvozasi yoniga bordi-da, mening hali ham turganimni ko‘ribmi, to‘xtadi. So‘ng sekin yurib, yonimga keldi.
— Sen bir gap aytmoqchiga o‘xshaysan?
— Ha, o‘rtoq muallim, — dedim men, — sizga yana yoqmadim... Negadir boshqalarga ham yoqmay qolyapman.
Zokir O’rinovich bir muddat o‘ylanib turgach, javob berdi:
— Chunki xushomadgo‘ylik bilan odamgarchilikni farqlay olmayapsan. Tushundingmi?..  Xo‘p, bu haqda hali ko‘p gaplashamiz. Aytmoqchi, tayyorgarligingni ko‘rib yur, kelgusi hafta ovga boramiz.
— Mayli, — dedim sekin.
Qor yog‘ar, uyda meni onam kutardi.