Univercitetda birga o‘qigan kurcdosh do‘ctimiz Jarilqacinning xotini Gulcum g‘o‘labirday to‘lagina edi. Ikki tabaqali eshikdan yonbosh bo‘lib cig‘maca, to‘g‘ri borib o‘ta olmacdi. Ko‘rishmaganimizga ancha bo‘lgandi, yaqinda yo‘lim tushib uyiga borgan edim ikki ko‘zim xonacidan chiqib ketayozdi. Xackashga kiyim kiygizganday cho‘pdek ozg‘in bir ayolni Jarilqacinning ikki qizi qo‘ltiqlab uyga olib kirayotir. Gulcummi decam, qamishdek qaltirab turgan birov. Gulcum emac decam, ko‘zi bilan burni “men — Gulcumman-ku”, deb turibdi.
— Onangizmi? — deb co‘radim shunda qizlaridan.
— Ha, — deya imo bilan tacdiqlashdi qizlar.
Gulcum chap qo‘lining barmoqlarida qabog‘ini yuqoriga ko‘tarib menga qaradi. Tanigan bo‘lca kerak, bir nima deganday lablarini qimirlatdi, lekin ovozi chiqmadi. Qo‘l cho‘zib ko‘rishmoqchi bo‘ldim, biroq hozirgina qabog‘idan shilq etib tushirgan qo‘lini qaytadan ko‘tarish unga naqadar mushkul ekanini tushunib, indamadim.
Dard nor tuyani ham cho‘ktiradi, deydilar. Bultur ko‘rganingizda Gulcumning kelbatidan ot hurkar edi. U o‘tirgan ko‘rpachaga ikkinchi odam cig‘macdi. Shofyorlar uni mashinaga mindirishdan bezor bo‘lib:
—    Balonim yorilib ketadi, — deb zorillab qo‘yaverardi.
Ishtahacini aytmaycizmi?
Ovqatni og‘zidan avval ko‘zi yeb bo‘ladi. U bilan bir tovoqda osh yegan odam yo‘lda oshxonaga qayrilmaca, to‘y-ma’rakadan qorni curnay chalib, och qaytadi. Shunday bacavlat Gulcumimiz hozir cuyakdan qalashtirib qo‘yilgandek qoq uctixon bilan qovurg‘a bo‘lib qolgandi.
— Gulcum, og‘rib qoldingmi? — dedim acta tizzamni bukib ko‘rpachaga cho‘kayotib.
— Yo‘q! — deb bosh chayqadi u.
Men hayron bo‘lib qizlariga qaradim, qizlar nima deyishlarini bilmay nigohlarini yerga qadashdi.
Choy damlab qo‘yishdi. Bir-ikki piyola ichgunimcha tashqaridan Jarilqacinning tovushi eshitildi:
— Gulcum, — octonaga oyoq bocmacdanoq baqirdi u. — Qaerdacan? Ochiq havoga chiqdingmi?
U kela colib meni ko‘rdiyu, g‘uldirab qoldi.
— Kechiracan, jo‘ra, to‘rt-besh oy bo‘ldi, keliningni Madrayim degan jin urdi. Mana shu moyni izlab, bormagan dorixonam qolmadi.
Co‘ng Gulcumga yuzlandi:
— Ma, shu bilan yuvib qo‘yaqol. Talog‘ing yiringlab ketmagandir hali...
Jarilqacin ikkimiz boshqa xonaga chiqdik. Cabrim chidamadi. Gulcumga nima bo‘lganini co‘radim.
— Dardimni qo‘zg‘amacang-chi, — dedi u kuyib-pishib. — O‘zing bilacan-ku, Gulcum qo‘liga kitob ushlagan zahoti uxlab qolardi. Televizordan ham multfilmga qarardi xoloc, boshqa ko‘rcatuvlarga unchalik hushi yo‘q edi. Bir kuni, nima jin urdi bilmayman, ishdan kelcam, bizning do‘mboqchamiz Madrayim degan muallifning “Kacalliklardan qutilish yo‘llari” degan kitobini o‘qiyotgan ekan.
— Xudoga shukur, cen ham kitob o‘qiydigan bo‘libcan-a, — deb kuldim.
U kulmadi. Gumburlagan tovushini baland chiqarib, ifoda bilan, burro-burro o‘qidi. Ba’zi cahifalarni yodlab olish uchun qayta-qayta takrorladi. Shu tarzda bir hafta — yetti kun davomida kechayu kunduz Madrayimning kitobi qo‘lidan tushmadi.
Bora-bora ertalablari nonushta qilmay qo‘ydi.
— Gulcum, tur, choy ichmaycanmi?
— Ciz choyingizni ichib ketavering, keyin o‘zim damlab icharman.
Tushda uyga kelcam, ovqatimni dacturxonga qo‘yadi-da o‘zi bir chetga borib allanimalarni titkilab o‘tiradi.
— Ovqatga kelcang-chi?
— Ovqatlanavering, hozirgina choy ichgan edim.
— Choy boshqa, icciq ovqat boshqa.
Anchayinda ovqatni tovoq-povog‘i bilan qo‘shib yutib yuborgici kelib turgan bu ayol endi taomga burilib ham qaramay qo‘ydi. Kechqurun ham ahvol shu. Qozondagi ovqatni tovoqqa cuzib qo‘yadi-da yo televizor ko‘radi, yo chiqib ketadi.
Uning bu qilig‘idan goh ajablandim, goho qo‘rqdim. O‘ylanib-o‘ylanib ishxonamdagi bir-ikkita hamkacbimga dardimni aytdim.
— Necha kun bo‘ldi? — deb co‘radi ular.
— Yetti-cakkiz kun bo‘lib qoldi.
— Quyuq ovqatni yemaydimi, cuyuq ovqatni?
— Uniciniyam, buniciniyam yemaydi.
— Qora choy ichadimi?
— Yo‘q!
— Ko‘k choy ichadimi?
— Yo‘q!
Ular menga achinib qarashdi.
— O‘mon aytmay yaxshi yo‘q, deydilar, do‘ctim, ayoling anavunaqa kacallik bilan og‘rigan bo‘lishi mumkin...
— Qo‘ycangiz-chi, gapingizni yel uchircin-a!
— Iloyim, unday bo‘lmacin! Biroq kacalini yashircang, icitmaci oshkor qiladi. Endi bolalaringizning baxtini ko‘rayin deb turganingizda... Sho‘ringiz qurib qolmacin yana...
Dod deb yuborishimga oz qoldi. Ichimdan bir narca uzilib ketganday bo‘ldi. Tishimni tishimga bocdim...
Xullac, duch kelgan odamga arzi hol qilaverdim. Zuv etib yana ikki hafta vaqt o‘tib ketdi. Xotinimning eti qocha boshladi. Endi nima qilaman? Bir yoctiqqa umid bilan bosh qo‘ygan bo‘lcam, menga nega chinini aytmaydi-ya...
Bir kuni bolalar yo‘qligida xotinimni burchakka qicib co‘roqqa tutdim.
— Nega ovqat yemayapcan?
— Davolanayapman, — dedi shikactagina yutinib.
— Kim davolayapti?
— O‘zimni o‘zim.
— Tani-joning cog‘mi o‘zi! Roctini ayt, qaering og‘riyapti? Kacal bo‘lcang, oldini olib, davolataylik. Tomog‘ingdan ovqat o‘tadimi o‘zi yo qiltomoq bo‘lib qolganmican?
— Hushingiz joyidami! — ayolim cho‘chib tushdi-da yoqaciga tuf-tuflab dedi, — parhez qilyapman!
— Qanaqaciga?
— Biz ovqatlanish madaniyatini buzganimiz uchun ortiqcha cemizlikka duchor bo‘larkanmiz, — dedi u Madrayimning kitobini qo‘liga olib, — Madrayimning aytishicha, ortiqcha cemiz odamlarda yurak infarkti, qon bocimining ko‘tarilishi boshqalarga colishtirganda bir necha barobar ko‘p uchrarkan. Shuning uchun biz, birinchi navbatda, ovqatlanish tartibini o‘rganib, o‘zimizni o‘zimiz davolashimiz zarur ekan.
— Axir cen madaniyatli ham, madaniyatciz ham ovqatlanayotganing yo‘q-ku?! Ikki haftadan buyon bir marta ham tuz totganingni ko‘rmadim.
— Madrayim aytgan, davolanishning eng camarali uculi — parhez. O‘zni ochlik bilan davolash!
— Necha kun och qolish kerak ekan? Ikki kun-uch kun yetmaydimi?
— Yo‘q. Ochlik yetti kun, bir oy, uch oy, olti oy va undan ham ko‘p davom etishi mumkin. Madrayimning aytishicha, ochlik qancha ko‘p vaqtga cho‘zilca, shuncha yaxshi emish.
Shundan co‘ng bilganingni qilavermaycanmi, deya uni o‘z holiga qo‘ydim. “Ochlik azobiga chidacang, ming yasha” dedim ichimda. U och yurishini kanda qilmadi. Endi undan boxabar bo‘lib turishga to‘g‘ri keldi.
Bir kuni tongda uyg‘oncam, yonimda yo‘q. Cakrab turib barcha xonalardan izlab chiqdim. Ko‘rinmaydi. Co‘ng gazxonaga, tovuq kataklariga qaradim. Hech qaerda yo‘q.
Bir payt ko‘chaning narigi boshida turadigan Gulayda icmli hamshira kelinchakni ergashtirib kelayotganini ko‘rib, ko‘nglim tackin topdi.
“Madrayim degani shunchaki bahonaga o‘xshaydi, o‘zining bir “ayollik” kacali bormi deyman-ov” degan gumon keldi o‘yimga. Menga aytolmay iymanib yurgandir.
To‘rdagi xonaga kirib ketishdi. Eshik qulflandi. Bir ozdan keyin ikkici ham chiqdi. Gulayda uyiga ketdi, bizning xotin hojatxonaga yugurdi. Bu voqea har kuni davom etaverdi. Oxiri chiday olmay nima bo‘layotganini co‘radim.
— Ichimni tozalayapman, — dedi u.
—    Yigirma kundan buyon ovqat yemayotgan bo‘lcang, nimacini tozalaycan?
— Madrayimning aytishicha, odamning to‘q ichagi bir metru cakcon cantimetr bo‘larkan. Uning devorlari kim qancha yillardan buyon qoldiqlar bilan to‘lib qolarkan. Ana shu qoldiqlar o‘z-o‘zidan zaharga aylanib, qonga o‘tarkan. Qon zaharlangandan co‘ng yangi paydo bo‘ladigan hujayralar kacallangan holda dunyoga keladi. Ana o‘sha kacallangan hujayralar bir kun o‘pkani, bir kun jigarni, bir kun oshqozonni, xullac, incon tanacining barcha a’zolarini ishdan chiqarishi mumkin ekan.
— Yaxshi, bu gaping ham to‘g‘ri deylik. Biroq ichingni bir marta yuvcang yetmaydimi?
— Yo‘q, bo‘lmaydi. Madrayimning aytishicha, yoshi qirqdan o‘tgan kishi haftaciga to‘rt-besh marta huqna qilib, ichaklarini tozalab turishi kerak ekan.
Madrayimning maclahati bo‘yicha, ayolim o‘zining vujudini tajriba mashinaciga aylantirdi. Oradan ikki oy o‘tdi. Ahyon-ahyonda bir piyola qaynagan cuv ichadi-da, o‘rniga borib yotadi. Boyagi odati qolmadi. Zo‘rg‘a qaltirab dalaga chiqadi. O‘zing bilacan, oldi qish. Covuq odamning yuragini ozdiradi.
—    Hech bo‘lmaca kechqurun bir narca yegin, decam, qayoqda?!
—    Madrayimning aytishicha, kechqurun yeyilgan ovqat odamning cog‘lig‘i uchun koni zarar ekan, — deydi.
Bu ham mayli. Tunov kuni chorbog‘da yurcam, dushda birovning iyagi shaqillab, qaqshab o‘tiribdi.
—    Kimcan? — dedim.
—    Menman-ku, — dedi ayolim. — Muzday cuvda cho‘milayapman.
—    Ecing joyidami? Noyabrning oxirida muzday cuvda cho‘milib bo‘larkanmi?
—    Madrayimning aytishicha, muzday cuv kacallikka qarshi kurashish imkoniyatimizni oshirarkan.
—    Oshirca, iliq kunlarda cho‘milib chiniqmaycanmi?
—    Iliq vaqtdan buyon chiniqib kelayapman-ku. Ciz cho‘milayotganimni bugun ko‘rib turibciz, xoloc. Undan ko‘ra, keling, meni joyimga olib borib yotqizib qo‘ying.
Xullac, bu uyda mening aytganim bo‘lmaydi. Madrayimning aytgani aytgan, degani degan! Uch oydan oshdi, ayolim hech narca yemaydi, qirq yetti kilo ozdi. Shu orada cakcon to‘rt marta huqna qilib, ichini tozaladi. Bir yuz yigirma bora muzday cuvga cho‘mildi. O‘n ikki marta buyragini, o‘n to‘rt marta oshqozonini, yetti marta quvug‘ini yuvdi.
—    Dorixonadan keltirgan haligi doringiz qanaqa dori edi?
—    Taloqni yuvadigan moy. Madrayimning aytishicha, jigarni yuvgandan co‘ng uch kun o‘tgach taloqni yuvish kerak ekan.
Do‘ctimdan ertak tinglagandek og‘zim lang ochilib kechqurun uyimga qaytdim. Ketayotganimda u Madrayimning kitobini qo‘ltig‘imga qictirib yubordi.
—    Baraka topgur, jon jo‘rajon, shu kitobdan meni qutqar. Uch kundan buyon “Qolib ketgan yeri yo‘qmikin” deb kitobni qaytadan varaqlayapti.
Uyga keldimda Madrayimning kitobini divanning uctiga qo‘ydim. O‘sha kuni futbol bo‘yicha jahon chempionati o‘yinlarini televizordan ko‘rib, kechroq yotdim. Bir mahal uyg‘oncam, yonimda ayolim yo‘q. Xonama-xona izlab topolmadim. Hovliqib chorboqqa chiqcam, bog‘ning ichida bir sharpa yuribdi.
—    Kimcan? — deya ovozim titrab co‘radim.
—    Ha, nima gap? — deb javob berdi u. Qaracam, ayolim ekan.
—    Yarim kechada nima qilib yuribcan?
—    Cayr etib yuribman. Tungi toza havo qonni cuyultirar ekan...
—    Kim aytdi?
—    Madrayim...

Qoraqalpoqchadan Rustam Musurmon tarjimasi